42 Eskadra Rozpoznawcza
42 eskadra rozpoznawcza – pododdział lotnictwa Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
 Godło 42 eskadry rozpoznawczej | |
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie |
1924 |
| Rozformowanie |
wrzesień 1939 |
| Tradycje | |
| Rodowód |
42 eskadra wywiadowcza |
| Dowódcy | |
| Pierwszy |
kpt. pil. Czesław Aleksandrowicz |
| Ostatni |
kpt. obs. Wacław Waltera |
| Działania zbrojne | |
| II wojna światowa: kampania wrześniowa | |
| Organizacja | |
| Dyslokacja | |
| Rodzaj wojsk | |
| Podległość |
4 plot (do VIII 1939) |
Eskadra została sformowana w 1924 jako 42 eskadra wywiadowcza. W 1925 eskadrę przemianowano na 42 eskadrę lotnicza, a cztery lata później na 42 eskadrę liniową. W sierpniu 1939, po przeprowadzeniu mobilizacji, przyjęła nazwę 42 eskadry rozpoznawczej. Jej uzbrojenie we wrześniu 1939 stanowiły samoloty PZL-23 „Karaś”.
- czerwona czteroramienna gwiazda na tle białego kwadratu z czerwoną obwódką – na samolotach „Potez” i „Breguet”
- czerwony uskrzydlony słoń na tle białego pięcioboku z czerwoną obwódką – na samolotach PZL-23 „Karaś"
42 eskadra w okresie pokoju
edytujW 1924 rozpoczęto organizowanie w Toruniu 4 pułku lotniczego. Z dniem 23 maja 1924 rozpoczęto formowanie 42 eskadry wywiadowczej. Brakowało personelu i sprawnych samolotów. Eskadrze przydzielono bardzo już wyeksploatowane i przestarzałe typy jak Breguet 14, Ansaldo A.300, a nawet 1 SE-5A. Pierwszy okres istnienia eskadry charakteryzował się dorywczymi lotami i powolnym rozwojem organizacyjnym[1]. W maju 1925 eskadrę przemianowano na 42 eskadrę lotniczą. W tym też roku przydzielono jej kilka samolotów Potez XV. Umożliwiło to załogom podjęcie regularnych ćwiczeń. Pełny stan etatowy 6 samolotów eskadra osiągnęła do połowy 1926. „Wypadki majowe” uniemożliwiły jednak udział w ćwiczeniach jednostek wojsk lądowych. Eskadra uzupełniała stany osobowe absolwentami Oficerskiej Szkoły Lotnictwa w Grudziądzu (obserwatorzy) i Centralnej Szkoły Podoficerów Pilotów w Bydgoszczy[4]. Po zakończeniu szkoły ognia w 1928, w sierpniu, cześć eskadry odleciała na ćwiczenia z 15 Dywizją Piechoty[4].
Reorganizacja lotnictwa w 1929 skutkowała powiększeniem etatu samolotów z 6 do 10 sztuk, a także przemianowaniem jednostki na 42 eskadrę liniową. W szkole ognia wziął udział tylko klucz por. pil. Jerzego Marszyckiego. Drugi klucz dowodzony przez por. pil. Edmunda Surmasiewicza został przydzielony do „eskadry manewrowej”, zorganizowanej przez 4 pułk lotniczy na czas ćwiczeń letnich na Pomorzu. „Klucz manewrowy” operował z lotniska Lubiejewo. W lipcu 1930 na poligonie toruńskim, ppor. obs. Walenty Azarewicz prowadził dla słuchaczy Wyższej Szkoły Wojennej, pokazową współpracę lotnictwa z artylerią. Latem załogi uczestniczyły w ćwiczeniach Brygady Kawalerii „Toruń”[4]. W styczniu 1931 piloci eskadry zostali przeszkoleni w nocnym pilotażu na kursie zorganizowanym przy eskadrze treningowej 4 pułku lotniczego. Także w tym roku rozpoczęto stopniowe wycofywanie samolotów Potez XXVII z eskadr liniowych[4]. W ich miejsce dostarczano samoloty Breguet XIX[5]. W 1932 eskadra odbyła w rejonie Skierniewic ćwiczenia z 26 Dywizją Piechoty. Latem 1933 pluton 42 eskadry przebywając na lotnisku Rumia odbył ćwiczenia z jednostkami kawalerii, a pozostałe załogi współpracowały z 14 pułkiem piechoty na manewrach międzygarnizonowych w rejonie Włocławka[6]. W lecie 1934 eskadra przebywała początkowo na ćwiczeniach międzydywizyjnych, a następnie odleciała na koncentrację lotnictwa zorganizowaną na lotnisku Skniłów koło Lwowa[7]. W październiku 1934 nastąpiła wymiana samolotów Breguet 19 na Potez XXV. Dla odróżnienia samoloty 42 eskadry miały malowane kołpaki kół w kolorze czerwonym, a Potezy 41 eskadry – w niebieskim[7].
W 1935 eskadra uczestniczyła w koncentracji jednostek lotniczych w Warszawie, a później załogi odbyły ćwiczenie letnie na terenie Pomorza. Zgodnie z rozkazem pułkowym nr 246/35 z 28 października samoloty 42 eskadry otrzymały numerację od 11T do 20T[7].
Latem 1936 eskadra uczestniczyła w koncentracji lotnictwa w Warszawie i defiladzie powietrznej. Następnie podczas międzydywizyjnych ćwiczeń na Pomorzu, eskadra współpracowała ze sztabami wielkich jednostek uzyskując dobre wyniki[7]. We wrześniu 1937 odbyły się na Pomorzu duże manewry różnych rodzajów wojsk. Załogi eskadry wykonały szereg zadań doświadczalnych w zakresie współdziałania lotnictwa z oddziałami poszczególnych rodzajów broni. W związku z planowanym przezbrojeniem dywizjonu liniowego w samoloty PZL-23 „Karaś”, obserwatorzy i mechanicy eskadry odbyli kurs obsługi i eksploatacji tych samolotów[8]. Wymiana samolotów nastąpiła na przełomie 1937 i 1938 roku. W połowie marca 1938 załogi 42 eskadry odleciały w trybie alarmu na lotnisko Lida. Po likwidacji polsko-litewskiego konfliktu granicznego dywizjon powrócił 23 marca do Torunia[8]. W okresie wiosenno-letnim trwało intensywne doskonalenie załóg na nowym sprzęcie w rejonie lotniska i na poligonie Toruń-Podgórz. Podczas akcji „Zaolzie” załogi przebywały w pogotowiu na terenie macierzystego lotniska[9].
Działania 42 eskadry rozpoznawczej w 1939
edytujW 1939 personel eskadry prowadził intensywne prace przygotowując się do sprawnego przesunięcia samolotów i wyposażenia eskadry na lotnisko polowe. Załogi odbyły szkołę ognia, a następnie ćwiczyły razem z myśliwcami obronę przed atakiem z powietrza. Na przełomie lipca i sierpnia załoga 42 eskadry towarzyszącej, ppor. obs. Witold Bukowski, kpr. pil. Aleksander Sowiński i kpr. strz. sam. Mieczysław Kieres, wykonała kilka lotów specjalnych nad terenem Prus Wschodnich w rejon Malborka, mając zamontowany aparat fotograficzny marki „Kolberg” przystosowany do zdjęć panoramicznych. W tym czasie wcielono do jednostki 5 podchorążych absolwentów Szkoły Podchorążych Lotnictwa i 3 podchorążych rezerwy[10].
Mobilizacja eskadry
edytujW dniach 24 i 25 sierpnia dokonano mobilizacji eskadry. Eskadrze przydzielono dwóch podporuczników rezerwy obserwatorów. Rzut kołowy odjechał 27 sierpnia na lotnisko alarmowe Łatkowo, a załogi i samoloty rozproszone oczekiwały rozkazu odlotu w części lotniska używanej przez Aeroklub[2]. Jednostka została przemianowana na 42 eskadrę rozpoznawczą i przydzielona do lotnictwa Armii „Pomorze”[10].
Walki eskadry w kampanii wrześniowej
edytujWe wrześniu 1939 eskadra walczyła w składzie lotnictwa Armii „Pomorze”[11][12][13].
O 8.00 1 września dowódca eskadry otrzymał rozkaz odesłania do Zdun 3 „Karasi”, a pozostałe siedem maszyn miało pozostać nadal w Toruniu. Od 9.00 wystartowały samoloty do realizacji zadań rozpoznawczych. Por. obs. Palka, kpr. pil. Perkowski i st. szer. strz. Tracz polecieli w rejon Brodnicy, obserwując ruchy wojsk niemieckich na granicy z Prusami Wschodnimi. Por. obs. Bukowski, kpr. pil. Sowiński, strz. Kieres rozpoznawali granicę państwową na odcinku Schneidemuhl–Flattau. Załoga ostrzelała z niskiego lotu kolumnę niemieckiej piechoty. Por. obs. Daab, kpr. pil. Hajdukiewicz i kpr. strz. Aranowski śledzili ruchy jednostki pancernej w rejonie Sępólna[14]. W tym czasie lotnisko toruńskie było bombardowane przez samoloty niemieckie. Kapitan Waltera otrzymał rozkaz przesunięcia dwóch, a następnie jeszcze trzech „Karasi” na lotnisko Zduny. Tam również odjechał z Łatkowa rzut kołowy. Pozostałe 2 załogi oddano do dyspozycji dowódcy lotnictwa Armii „Pomorze”[15]. 2 września w godzinach rannych wykonano dwa loty. Por. obs. Starowicz, kpr. pil. Steinke i st. szer. Tracz prowadząc rozpoznanie w rejonie Brodnicy, zostali zestrzeleni przez własną OPL. Pilotowi udało się wylądować, ale „Karaś" został rozbity[16]. W tym czasie ppor. obs. Kretowicz, kpr. pil. Ligęza i kpr. strz. Manasiak rozpoznawali na zachód od Nakła. Z braku wiadomości o załodze por. Starowicza, jego zadanie dublowali pchor. obs. Makowski, kpr. pil. Muchowski i st. szer. strz. Pęczak. W czasie działań dowódca lotnictwa armii zakazał używania radiostacji. Przyczyną był brak nowych szyfrów[15]. 3 września jako pierwsza wystartowała załoga: ppor. obs. Bukowski, kpr. pil. Sowiński i kpr. strz. Frąckiewicz. Rozpoznawano linię Wisły od Grudziądza do Chełmna. Stwierdzono duży ruch wojsk własnych na moście w okolicach Grudziądza i przeprawy promem oddziałów niemieckich w rejonie Chełmna. Samolot był ciągle ostrzeliwany zarówno przez OPL niemiecką jak i własną. Po południu w rejon Nakła polecieli: ppor. obs. Mazurkiewicz, kpr. pil. Banaszuk i kpr. strz. Więckowski. W locie powrotnym, już w pobliżu macierzystego lotniska, „Karaś" został zaatakowany przez dwa samoloty 141 eskadry myśliwskiej. W wyniku tragicznej pomyłki samolot zapalił się. Ppor. Mazurkiewicz zmarł w szpitalu[15]. 4 września załoga:pchor. obs. Pflegera wykryła przeprawy wojsk niemieckich przez Wisłę oraz duże zgrupowanie pancerno-motorowe na postoju w majątku Nowy Dwór[17]. Meldunek rozpoznawczy do sztabu armii dostarczył lotem por. Lewandowski. Eskadra otrzymała zadanie zorganizowania wyprawy bombowej. Wcześniej w rejon Nakła polecieli: por. obs. Palka, por. pil. Suliński i kpr. strz. Frąckiewicz, a po nich ponownie: pchor. obs. Makowski, kpr. pil. Muchowski i st. szer. strz. Pęczak. W trakcie wykonywania zadania „Karaś” został zaatakowany przez Messerschmitty Me 110. Mocno postrzelany samolot z ciężko rannym pchor. Makowskim wrócił do Zdun. Obserwator zmarł w drodze do szpitala. W południe eskadra otrzymała rozkaz wykonawczy zbombardowania zgrupowania nieprzyjacielskiego w Nowym Dworze i mostu na Wiśle pod Grudziądzem. Dowódcą wyprawy był oficer taktyczny eskadry kpt. obs. Wiktor Szumbarski. Wystartowało 5 „Karasi”. Leciały samotnie mimo obiecanej osłony myśliwskiej. Po wykonaniu zadania wszystkie załogi wróciły na lotnisko. O 21.00 kpt. Wacław Waltera otrzymał pisemny rozkaz przesunięcia eskadry na lotnisko Folbórz[18]. 5 września w rejonie Chełmna rozpoznawali: pchor. obs. Pfleger, kpr. pil. Wojciechowski i kpr. strz. Jasiński. W godzinach popołudniowych odleciało do Folborza 8 „Karasi” i 1 RWD-8. Część personelu zakwaterowano w pałacyku majątku, pozostałych w zabudowaniach dworskich. W celu naprawy odesłano do PZL w Warszawie postrzelany samolot pchor. Makowskiego. Odprowadzili go ppor. obs. Olearczyk i kpr. pil. Muchowski[18]. Od rana 6 września rozpoznanie rejonie Grudziądza prowadzili: por. obs. Daab, kpr. pil. Hajdukiewicz i kpr. strz. Aranowski[19]. Po wykryciu celu, załoga zbombardowała 300 kg bomb kolumnę samochodów pod Grudziądzem. Na rozpoznanie rejonu walk polecieli też pchor. obs. Siuda, kpr. pil. Ligęza i kpr. strz. Manasiak. Obie załogi wróciły bez strat. O godz. 23.00, na odprawie dowódców jednostek lotnictwa armijnego, płk Stachoń nakazał eskadrze przygotować rzut powietrzny do odlotu na lotnisko Butlerów, a tam przejść pod rozkazy dowódcy lotnictwa Naczelnego Wodza. Pozostały personel latający miał być przewieziony samochodami. Personel naziemny pod dowództwem por. Lewandowskiego miał oczekiwać dalszych rozkazów na lotnisku Folbórz[20].
7 września przygotowywano się do ewakuacji lotniska, typowano załogi oraz dokonywano rozdziału reszty personelu. Rano 8 września samoloty eskadry odleciały do Butlerowa. Część załóg podporządkowano dowódcy VI dywizjonu bombowego lekkiego. Tego dnia został zbombardowany i ostrzelany pod Kałuszynem rzut kołowy eskadry. Transport rozproszył się, a ciężko ranny pchor. Danielewicz zmarł w szpitalu. 9 września 1 „Karaś” eskadry odleciał wraz z rzutem powietrznym VI dywizjonu na Lotnisko Franopol[21]. 11 września kpt. Szumbarski przekazał pozostałe 6 „Karasi” i 3 pilotów dowódcy dywizjonu mjr. Alfredowi Peszke. W tym czasie RWD-8 pilotowany przez kpr. pil. Zbigniewa Perkowskiego z rozkazami do Warszawy „zaginął” na lotnisku Okęcie. Pozostały personel wyruszył wieczorem do Brześcia. W dniach od 12 do 16 września dwa samochody eskadry przebyły drogę do Łucka. W sztabie naczelnego dowódcy lotnictwa nie było dla lotników żadnych rozkazów. Kapitan Waltera zdecydował się jechać do Kołomyi. 17 września w Kołomyi szef sztabu lotnictwa Armii „Pomorze” ppłk Stanisław Skarżyński nakazał kpt. Walterze skierować personel latający do Kut, a personel naziemny odesłać do Bazy nr 4 do Serafińca. W Kutach dotarł rozkaz o przekraczaniu granicy polsko-rumuńskiej. Poszczególne człony eskadry wykonały go 17 i 18 września[21].
| Działania eskadry | |||
|---|---|---|---|
| Loty bojowe | Tonaż bomb | Zestrzelenia | |
| 32 | 3 tony | ||
| Straty eskadry | |||
| Polegli | ppor. Mazurkiewicz; pchor. Danielewicz, pchor. Makowski[a] | ||
| Ranni | kpr. Więckowski, st. szer. Pęczak | ||
| Samoloty | |||
| Stan | Uzupełnienie | Zniszczone | Ewakuacja |
| 8 PZL.23 Karaś | 0 | 3 | |
Obsada personalna eskadry
edytuj| Stopień, imię i nazwisko | Okres pełnienia służby | Kolejne stanowisko |
|---|---|---|
| kpt. pil. Czesław Aleksandrowicz | 1924 – XI 1926 | |
| kpt. pil. Jerzy Bohuszewicz | XI 1926 – 13 XI 1929 | |
| por. pil. Edmund Surmasiewicz | 13 XI 1929 – 1 IV 1933 | |
| por. pil. Adolf Gicala | IV 1932 – 17 II 1933 | |
| kpt. pil. Zygmunt Janicki | 1 IV 1933 – 16 XI 1936 | |
| por. pil. Konstanty Grzybowski | wz. 18 V – 19 VI 1933 | |
| of. takt. kpt. pil. Kazimierz Ciesielski | wz. 1 I 1934 – 26 IV 1934 | |
| kpt. pil. Stanisław Krzymowski | 16 XI 1936 – 1 XI 1937 | |
| kpt. pil. Witold Piotrowski | 1 XI 1937 – 30 XI 1938 | |
| kpt. obs. Wacław Waltera | 30 XI 1938 – IX 1939 |
| Stanowisko | Stopień, imię i nazwisko | Przydział we IX 1939 |
|---|---|---|
| dowódca | kpt. Wacław Alfred Waltera | |
| zastępca dowódcy | kpt. Wiktor Szumbarski | |
| oficer taktyczny | por. Romuald Suliński | |
| oficer techniczny | por. Wacław Andrzej Walerian Racięcki | |
| starszy obserwator | por. Mieczysław Feliks Daab | |
| pilot | por. Józef Koryciński | |
| obserwator | por. Stanisław Marian Starowicz | |
| obserwator | por. Julian Stefan Palka | |
| obserwator | ppor. Witold Bukowski | |
| obserwator | ppor. Zygmunt Mazurkiewicz |
| Dowództwo eskadry | ||
|---|---|---|
| Stanowisko | Stopień, imię i nazwisko | |
| dowódca eskadry | kpt. obs. Wacław Waltera | |
| oficer taktyczny | kpt. obs. Wiktor Szumbarski | |
| oficer techniczny | chor. tech. Antoni Chruszczyński | |
| lekarz eskadry | ppor. rez. lek. Alfons Olejnik | |
| szef mechaników | st. majster. wojsk. Michał Schmidt | |
| szef administracyjny | plut. Stanisław Burczyk | |
| Załogi samolotów | ||
| Obserwatorzy | Piloci | Strzelcy samolotowi |
| por. Mieczysław Daab | por. Mieczysław Lewandowski | kpr. Tadeusz Aranowski |
| por. Julian Palka | por. Romuald Suliński | kpr. Jerzy[29] Fontain |
| por. Stanisław Starowicz | sierż. Władysław Żołnowski | kpr. Kazimierz Frąckiewicz |
| ppor. Witold Bukowski | kpr. Wacław Banaszuk | kpr. Antoni Jasiński |
| ppor. Mieczysław Kretowicz | kpr. Edward Hajdukiewicz | kpr. Mieczysław Kieres |
| ppor. Zygmunt Mazurkiewicz | kpr. Mieczysław Ligęza | kpr. Marian Manasiak |
| ppor. Henryk Olearczyk | kpr. Konrad Muchowski | kpr. Helmut Słotowski |
| pchor. Kazimierz Borowski | kpr. Zbigniew Perkowski | kpr. Bronisław Więckowski |
| pchor. Bohdan Makowski | kpr. Paweł Przybylak | st. szer. Stanisław Pęczak |
| pchor. Włodzimierz Pfleger | kpr. Aleksander Sowiński | st. szer. Wacław Tracz |
| pchor. Witold Siuda | kpr. pil. Ludwik Steinke | |
| pchor. Włodzimierz Danielewicz | kpr. Stefan Wojciechowski | |
| kpr. pchor. Zdzisław Śliwowski | ||
| kpr. pchor. Jan Wilczyński | ||
Wypadki lotnicze
edytuj- 27 października 1924 podczas lotu ćwiczebnego zginęli kpr. pil. Ignacy Żmuda oraz por. obs. Jan Wajda[1].
- 7 sierpnia 1931 na samolocie Potez XXVII o nr 41.216 zginęli sierż. pil. Andrzej Ujejski i sierż. pchor. rez. pil. Tadeusz Żukiewicz[4].
- 12 października 1933 w wypadku lotniczym zginął por. pil. Adolf Gicala, który był odkomenderowany z 42 eskadry do Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie na kurs instruktorów pilotażu[7].
- 8 września 1934 uległ wypadkowi podczas ćwiczeń ppor. pil. Jerzy Apenzeller, umieszczono go w szpitalu[7].
- 27 lipca 1935 odbywały się ćwiczenia jednostek lotnictwa podczas których ppor. pil. Jerzy Apenzeller i por. obs. Tadeusz Stankiewicz na samolocie Potez XXV zderzyli się nad miejscowością Domosławek z samolotem P-11 należącym do 3 pułku lotniczego. Ppor. Apenzeller zginął usiłując dolecieć na lotnisko, a ppor. Stankiewicz wyskoczył na spadochronie[7].
- 7 grudnia 1939 podczas ćwiczeń samolot „Karaś” z 42 eskadry zderzył się z samolotem myśliwskim. Z załogi uratowali się skacząc na spadochronie ppor. obs. Zygmunt Mazurkiewicz i kpr. pil. Paweł Przybylak, natomiast zginął st. szer. strz. sam. Mirosław Stasiak[30].
Samoloty eskadry
edytujW 1939 eskadra dysponowała 10 samolotami PZL.23B Karaś i 1 samolotem RWD-8.
Uwagi
edytuj- ↑ Wszyscy zmarli od ran w szpitalu lub w transporcie do szpitala[24].
- ↑ Przekazane do VI dywizjonu[22].
- ↑ Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[27].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Pawlak 1989 ↓, s. 296.
- ↑ a b c Pawlak 1991 ↓, s. 314.
- ↑ a b Pawlak 1982 ↓, s. 175.
- ↑ a b c d e Pawlak 1989 ↓, s. 297.
- ↑ Pawlak 1989 ↓, s. 298.
- ↑ Pawlak 1989 ↓, s. 299.
- ↑ a b c d e f g Pawlak 1989 ↓, s. 300.
- ↑ a b Pawlak 1989 ↓, s. 301.
- ↑ Pawlak 1989 ↓, s. 302.
- ↑ a b Pawlak 1989 ↓, s. 303.
- ↑ Stachoń 1941 ↓, s. 1.
- ↑ Koliński 1978 ↓, s. 94.
- ↑ Ciechanowski 1982 ↓, s. 53.
- ↑ Pawlak 1991 ↓, s. 318.
- ↑ a b c Pawlak 1991 ↓, s. 319.
- ↑ Pawlak 1982 ↓, s. 176.
- ↑ Pawlak 1982 ↓, s. 177.
- ↑ a b Pawlak 1991 ↓, s. 320.
- ↑ Pawlak 1982 ↓, s. 178.
- ↑ Pawlak 1991 ↓, s. 320-321.
- ↑ a b Pawlak 1991 ↓, s. 321.
- ↑ a b Pawlak 1991 ↓, s. 321-323.
- ↑ Pawlak 1982 ↓, s. 179.
- ↑ Pawlak 1991 ↓, s. 323.
- ↑ Pawlak 1989 ↓, s. 296-303.
- ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 782.
- ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.
- ↑ Pawlak 1991 ↓, s. 314-315.
- ↑ Pawlak 1982 ↓, s. 185.
- ↑ Pawlak 1989 ↓, s. 300-301.
Bibliografia
edytuj- Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.
- Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
- Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
- Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
- Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej. Wrzesień 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
- Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
- Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.
- Bolesław Stachoń: Sprawozdanie z działań lotnictwa Armii „Pomorze”. [w:] teczka B.I.25b [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1941. [dostęp 2019-08-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-24)].