Wikipedia

1 Regiment Pieszy Koronny

Ten artykuł dotyczy 1 Regimentu Pieszego Koronnego. Zobacz też: 1 Pułk Piechoty - stronę ujednoznaczniającą.

1 Regiment Pieszy Koronny im. Królowej Jadwigi – oddział piechoty armii koronnej wojska I Rzeczypospolitej.

1 Regiment Pieszy Koronny
Historia
Państwo

 I Rzeczpospolita

Rozformowanie

1794

Dowódcy
Pierwszy

Joachim Fryderyk Fleming

Ostatni

Antoni Pułaski

Działania zbrojne
Wojna w obronie Konstytucji 3 maja
Powstanie kościuszkowskie
Organizacja
Dyslokacja

patrz: stanowiska

Rodzaj wojsk

Wojska lądowe

Podległość

Dywizja Wielkopolska

Żołnierze regimentu Królowej w 1775
Żołnierz regimentu im. Królowej Jadwigi w 1794 (4.)
Królowa Jadwiga - patronka regimentu
Augustyn Gorzeński

Formowanie i zmiany organizacyjne

edytuj

Uchwalony na sejmie 1717 roku komput wojska koronnego przewidywał zorganizowanie regimentu królowej w sile 1000 porcji[1]. Faktyczny stan regimentu w 1719 roku wynosił 604 żołnierzy, w tym 136 oficerów i podoficerów i 472 szeregowych[2].

Najbardziej okazałych żołnierzy dobierano do kompanii grenadierskich. Z każdych dziesięciu żołnierzy wybierano też starszego szeregowego (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu spośród zaproponowanych przez kapitanów żołnierzy wyróżniających się i piśmiennych, a oficerów mianował hetman na wniosek szefa jednostki[3].

W 1745 regiment liczył 605 żołnierzy, z tego 470 szeregowych, a w 1755 roku 611 żołnierzy, w tym 472 szeregowych[2].

Sejm roku 1776 zatwierdził nowy etat wojska, który zmieniał znacznie jego strukturę. Regiment miał liczyć 8 kompanii[a], w sumie etatowo 467 żołnierzy[4], a praktycznie 463 głowy[5]. W 1786 roku regiment nadal etatowo liczył 467 żołnierzy[6]. Wchodził w skład Dywizji Wielkopolskiej[7].

W 1786 roku wprowadzono numeracje regimentów piechoty od 1 do 14. Tylko regiment gwardii pozostał bez numeru[8]. Regiment Pieszy Koronny Królowej hierarchicznie ustępował właśnie Gwardii i otrzymał numer 1 i zawsze nosił imię aktualnej królowej. Z braku takowej za panowania króla Stanisława Augusta, przybrał za patronkę królową Jadwigę[9].

Reformy sejmu Wielkiego zwiększyły stany polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii uszykowanych w trzy bataliony[10], w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy takiej organizacji nie osiągnięto[11]. W przededniu wojna w obronie Konstytucji 3 maja 1 regiment piechoty im. Królowej Jadwigi szefostwa Augusta Gorzeńskiego liczył 1295 żołnierzy[12].

Regiment w powstaniu kościuszkowskim

W marcu 1994 stan regimentu wynosił około 720 żołnierzy. W kwietniu i maju z regimentu zdezerterowało około 50 szeregowych. Pod koniec maja w dwóch batalionach liczył 668 żołnierzy. W pierwszych dniach czerwca zaczęli napływać pierwsi rekruci. Razem wcielono 372 żołnierzy. Z końcem czerwca, uwzględniając liczbę strat, stan liczebny regimentu wynosił 679 ludzi w 8 liniowych kompaniach i 98 w kompanii strzeleckiej (razem 777). W kolejnych miesiącach jednostka otrzymała338 kantonistów. Pod koniec sierpnia regiment liczył 1017 żołnierzy liniowych oraz nieznaną liczbę strzelców[13]. Na uzbrojeniu regiment posiadał 718 karabinów[14].

30 sierpnia 238 osobowe dowództwo 1 regimentu przybyła do obozu gen. lejtn. Poniatowskiego. We wrześniu do dowództwa dołączył II batalion w sile 632 głów, a w październiku do regimentu dołączył I batalion. 1 listopada złączony regiment liczył około 1000 głów i znajdował się w całości w dywizji księcia Józefa Poniatowskiego. Regiment nie utworzył III batalionu. Strzelców regimentu odesłano na zalążki zabrano do formacji płk. Antoniego Ossowskiego. Poważne straty poniósł regiment pod Szczekocinami[15].

Od połowy kwietnia 1794 regimentem dowodził generał major Jan Grochowski, a po jego śmierci pod Szczekocinami podpułkownik Bogumił Wedelstedt. I batalionem dowodził mjr Michał Perro, II batalionem – mjr Stanisław Mojaczewski[16]. Kompaniami dowodzili[17]:

  • 1 (mjr. Stanisława Mojaczewskiego) – por. Ludwik Żychliński
  • 2 (mjr. Michała Ferro) – por. Fryderyk Konrady
  • 3 (mjr. Wilhelma Fiszera) – por. Jakub Świniarski
  • 4 (sztabskpt. Karola Fiszera) – właściciel kompanii
  • 5 (kpt. z kompanią Michała Krokowskiego) – właściciel kompanii
  • 7 (kpt. z kompanią Wojciecha Grodzickiego) – właściciel kompanii
  • 8 (kpt. z kompanią Stefana Różyckiego) – właściciel kompanii
  • 9 (strzelecką – vacat) – por. Antoni Chlebowski

Liczebność regimentu

edytuj

Etatowe i faktyczne zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco[9]:

  • etat z 1777 — 467 żołnierzy
  • faktycznie 1 III 1777 — 463 żołnierzy
  • etat z 8 X 1789 — 2153 żołnierzy
  • etat tymczasowy z 1790 — 1440 żołnierzy
  • etat wojenny 22 V 1792 — 2169 żołnierzy
  • faktycznie 9 VI 1792 — 1289 żołnierzy
  • faktycznie IX 1793 — 1117 żołnierzy
  • etat z 1 III 1794 — 419 żołnierzy
  • faktycznie III 1794 — ok. 720 żołnierzy

Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1470 osób[18], w marcu 1794 roku 720[19], w maju 668[19], a we wrześniu 1008? żołnierzy[19].

Struktura regimentu

edytuj

W 1717 roku[20]:

  • 1 szef regimentu – 30 porcji
  • 1 pułkownik – 20 porcji
  • 1 podpułkownik (obersterlejtnant) – 17,5 porcji
  • 1 major – 15 porcji
  • 2 kapitanów (agreges) – 9 porcji
  • 1 kwatermistrz – 7 porcji
  • 1 adiutant – 6 porcji
  • 1 audytor – 6 porcji
  • 1 lekarz – 5 porcji
  • 1 kapelan – 4 porcje
  • 4 podchorążych – 1,5 porcji
  • 6 oboistów – 1,5 porcji
  • 1 regimentstamber (dobosz) – 2 porcje
  • 1 regimentswebel (profos) – 2 porcje
  • 1 wagenmagister (dowódca taboru) – 2 porcje
  • 1 stępka – 1 porcja
  • 1 woźnica – 1 porcja
Razem 25 żołnierzy i 151,5 porcji

Kompanie liczyły etatowo po 110—115 porcji. Skład każdej (jak w lejbkompanii) przedstawiał się następująco[21]:

  • 1 kapitan – 12 porcji
  • 1 porucznik lub kapitan-lejtnant – 8 porcji
  • 1 chorąży – 4 porcje
  • 2 sierżantów – 2 porcje
  • 1 furrier – 1,5 porcji
  • 1 felczer – 2 porcje
  • 3 kaprali – 1,5 porcji
  • 1 trębacz – 1 porcja
  • 2 doboszy – 1 porcja
  • 1 woźnica – 1 porcja
  • 1 cieśla – 1 porcja
  • 62 szeregowych

Razem 77 żołnierzy a 103 porcje

Barwa regimentu

edytuj

W okresie panowania Sasów, w stosunku do poprzedniego okresu, mundurowanie piechoty polskiej zmieniło się całkowicie. Zniesiono używane dotychczas niebieskie mundury kroju polskiego, a strój żołnierzy upodobniono do saskiego. Mundur oficerów regimentu składał się z pąsowej kurtki sukiennej z wyłogami wyłogami pomarańczowymi, naramiennikami srebrnymi, guzikami białymi[22], białej kamizelki, białych spodni i kamaszy, czarnego kapelusza i trzewików. W okresie od 1 maja do 31 października używano spodni czarnych, zakazano natomiast noszenia spodni płóciennych, które poprzednio były w użyciu[23].

Mundury podoficerów i szeregowych były podobne do oficerskich, z tym że noszono zamiast kamaszy białe pończochy wełniane. Latem podoficerowie i szeregowi używali spodni płóciennych, białych. Pasy skórzane z mosiężnymi klamrami. Płaszcze sukienne w kolorze czerwonym wydawano tylko po dwa dla kompanii na lat sześć, a służyły one wyłącznie wartownikom w okresie od 15 października do 30 kwietnia. Każdy żołnierz nosił tornister i patrontasz z czerwonej skóry. Zarówno oficerowie, jak podoficerowie i szeregowi nosili harcapy przewiązane czarną wstążką[23].

Opisy umundurowania żołnierzy regimentu wykonane przez Bronisława Gembarzewskiego na podstawie obrazów z ówczesnej epoki:

  • z 1732 roku fajfer, fizylier, dobosz - kapelusze czarne z taśmą białą, kokarda biało-czerwona. Rajtroki pasowe, wyłogi, kamizele ciemnogranatowe. Taśmy i galony białe, guziki srebrne. Spodnie i kamasze białe. Lederwerki białe. Rękojeść tasaka mosiężna. Feldcech srebrny. Bęben dobosza mosiężny, obręcze pasowe[24]

W stroju tym w drugiej połowie XVIII w. zaszły pewne zmiany. Wzorem innych armii zamiast długich kurtek wprowadzono krótkie z rabatami, kapelusze zaś zastąpiły sztywne kaszkiety z blachą mosiężną zawierającą inicjały monarchy[23].

  • Po 1776: wyłogi czarne, guziki srebrne[25]

W roku 1789 zmieniono poważnie krój i kolor mundurów piechoty. Składał on się z kurtki zimowej koloru granatowego z wyłogami pomarańczowymi, naramiennikami srebrnymi[22], Lejbika białego ze stojącym kołnierzem, w lecie koletu sukiennego w kolorze białym z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na guziki białe[22] od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a wreszcie z kołpaka okrągłego filcowego, wysokiego na około 30 cm, z sukiennym wierzchem pąsowym, daszkiem i blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili poza tym halsztuki i naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, jako strój zaś koszarowy — kitle i furażerki. Mundury były o wiele wygodniejsze i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się barankowym czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł[26].

  • Podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi pomarańczowe, guziki złote[25].

Uzbrojenie

edytuj

Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem oraz pałasza noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym. Podoficerowie mieli pistolety, pałasze i tzw. kurcgewery[b], będących raczej oznaką władzy niż bronią. Oficerowie mieli pistolety i szpady. Cała broń palna i częściowo biała była pochodzenia saskiego. Uzbrojenie to zakupywano na dziesięć lat. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe[23].

W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając tym pierwszym broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady[8].

Stanowiska

edytuj

Żołnierze regimentu

edytuj

Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z wielkimi poborami, było najczęściej uważane za synekurę. Szefowie posiadali prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów[28]. Do 1790 roku w sztabie służyło ośmiu oficerów. Byli to: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było czterech kapitanów, ośmiu poruczników i ośmiu chorążych. Zatem w regimencie znajdowało się 30 oficerów wyłączając kapelana[11].

Od 1790 roku w regimencie było dwóch majorów i trzech kapitanów z kompanią. W związku z podniesieniem etatu całego wojska w strukturze regimentu pojawił się trzeci kapitan sztabowy, ośmiu podporuczników i drugi adiutant. W sumie było ich 40[11].

W latach 1763−1782 szefem regimentu pozostawał gen. mjr Stanisław Goltz. Był on zarazem dowódcą Dywizji Wielkopolskiej. Następnym szefem był Samuel Ożarowski, którego w 1790 roku zmienił Augustyn Gorzeński. W 1793 roku zastąpił go czołowy działacz konfederacji targowickiej Antoni Pułaski. Stanowisko utrzymał do wybuchu powstania kościuszkowskiego[9]

Szefowie[29]
Pułkownicy[29]

Walki pułku

edytuj

1 Regiment Pieszy Koronny uczestniczył w 1792 roku w VII wojnie polsko-rosyjskiej toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Szef: gen. Augustyn Gorzeński. Stan osobowy: 1550 ludzi.

Bitwy i potyczki[29]:

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Pierwsza kompania liczyła 45 szeregowych, pięć po 57, a dwie po 56[4].
  2. ↑ rodzaj krótkich szpontonów[23].
  3. ↑ gen. lejtn. wojsk saskich, podskarbi wielki litewski
  4. ↑ gen. mjr od 18 grudnia 1777

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 308.
  2. ↑ a b Wimmer 1978 ↓, s. 313.
  3. ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 314.
  4. ↑ a b Wimmer 1978 ↓, s. 335.
  5. ↑ Górski 1893 ↓, s. 134.
  6. ↑ Twardowski 1894 ↓, s. 21.
  7. ↑ Górski 1893 ↓, s. 139.
  8. ↑ a b Wimmer 1978 ↓, s. 337.
  9. ↑ a b c Machynia i Srzednicki 1998 ↓, s. 57.
  10. ↑ Nowak i Wimmer 1968 ↓, s. 354.
  11. ↑ a b c Machynia i Srzednicki 1998 ↓, s. 58.
  12. ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 346.
  13. ↑ Bauer 1981 ↓, s. 123.
  14. ↑ Bauer 1981 ↓, s. 278.
  15. ↑ Bauer 1981 ↓, s. 123–124.
  16. ↑ Bauer 1981 ↓, s. 124.
  17. ↑ Bauer 1981 ↓, s. 125.
  18. ↑ Bauer 1981 ↓, s. 386.
  19. ↑ a b c Ratajczyk i Teodorczyk 1987 ↓, s. 97.
  20. ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 311.
  21. ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 312.
  22. ↑ a b c Górski 1893 ↓, s. 185.
  23. ↑ a b c d e Wimmer 1978 ↓, s. 318.
  24. ↑ Gembarzewski 1962 ↓, s. 114.
  25. ↑ a b Linder 1960 ↓, s. barwy pułkowe.
  26. ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 349.
  27. ↑ Dobry 2014 ↓, s. 28.
  28. ↑ Machynia i Srzednicki 1998 ↓, s. XI.
  29. ↑ a b c d Gembarzewski 1925 ↓, s. 26.
  30. ↑ a b c Machynia i Srzednicki 1998 ↓, s. 59.

Bibliografia

edytuj
  • Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
  • Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
  • Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
  • Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
  • Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
  • Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
  • Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
  • Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
  • Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
  • Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
  • Artur Dobry: Trzy wieki w granicach Rzeczpospolitej: zamek malborski od inkorporacji do rozbioru (1454-1772): katalog wystawy. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2014. ISBN 978-83-60518-68-7.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=1_Regiment_Pieszy_Koronny&oldid=74426825”