Wzgórza Dalkowskie

Wzgórza Dalkowskie – mezoregion fizycznogeograficzny (318.42) w południowo-zachodniej Polsce.

Wzgórza Dalkowskie

Megaregion	Pozaalpejska Europa Środkowa
Prowincja	Niż Środkowoeuropejski
Podprowincja	Niziny Środkowopolskie
Makroregion	Wał Trzebnicki
Mezoregion	Wzgórza Dalkowskie
Zajmowane jednostki administracyjne	Polska – woj. lubuskie – woj. dolnośląskie

Lokalizacja

Wzgórza Dalkowskie położone są w południowo-zachodniej Polsce, w północno-środkowej części Wału Trzebnickiego pomiędzy doliną Bobru a Obniżeniem Ścinawskim, na obszarze północno-zachodniej części województwa dolnośląskiego i południowo-wschodniej części województwa lubuskiego; ok. 30 km na północ od Legnicy. W centralnej części obniżenia znajduje się miejscowość Dalków. Od północy wzgórza graniczą z Obniżeniem Nowosolskim, od północnego wschodu z Pradoliną Głogowską, od wschodu z Obniżeniem Ścinawskim, od południa i południowego zachodu z Wysoczyzną Lubińską, Równiną Szprotawską i Borami Dolnośląskimi (Bory Szprotawskie), a od zachodu oddzielone są doliną rzeki Bóbr od Wzniesień Żarskich.

Charakterystyka

Jest to pasmo wzgórz morenowych, stanowiące jednostkę makroregionu Wału Trzebnickiego, w kształcie prostokąta, o powierzchni około 1200 km² rozciągające się łukowo od Nowogrodu Bobrzańskiego na zachodzie, do Chobieni na wschodzie, na długości 100 km, przy szerokości 10–12 km, jest wysoczyzną położoną na wysokości od 90 do 230 m n.p.m., poprzecinaną wąwozami ułożonymi południkowo, która stanowiąc podjednostką Wału Trzebnickiego jest terenem o podobnym charakterze. Cechuje się asymetrią poprzeczną, Odra płynie po północno-wschodniej stronie wzgórz. Północna część wzgórz ma charakter rolniczy pokryta łąkami i polami uprawnymi. Południową część w większości zajmują tereny leśne. Najwyższym wzniesieniem wzgórz Dalkowskich jest wzniesienie Ustronie – 230 m n.p.m. położone koło Jerzmanowej. Jest to obszar jednolity pod względem geograficznym, przyrodniczym i kulturowym, posiadający wysokie walory przyrodnicze. Na obszarze wzgórz położone są cztery rezerwaty przyrody: „Buczyna Jakubowska”, „Uroczysko Obiszów”, „Annabrzeskie Wąwozy”, „Dalkowskie Jary”, „Dąbrowa Brzeźnicka”, oraz Obszar Chronionego Krajobrazu „Wzgórza Dalkowskie”, Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Grodowiec”, liczne użytki ekologiczne, pomniki przyrody oraz walory kulturowe: kościoły, pałace, zamki, parki podworskie, sanktuarium maryjne, grodziska Dziadoszan.

W skład jednostki geograficznej mezoregionu Wzgórz Dalkowskich wchodzą cztery mniejsze mikroregiony:

• Równina Brzeźnicy – zachodnia część wysoczyzny o średniej wysokości 120–130 m n.p.m.
• Wzgórza Kożuchowskie – północno-zachodnia część wzgórz, którą stanowi morena o wysokości do 197 m n.p.m.
• Grzbiet Dalkowski – północna część wzgórz o wysokości 230 m n.p.m.
• Wzgórza Polkowickie – południowa część wzgórz o wysokości do 224 m n.p.m.

Wąwozy wiechlicko-cieciszowskie w gminie Szprotawa

Rzeźba

Rzeźba terenu wzgórz jest w największej części efektem zlodowaceń bałtyckiego i środkowopolskiego. Wzgórza Dalkowskie są malowniczą pozostałością działalności lodowca stanowią ciąg wzniesień, których średnia wysokość sięga 197 m. Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona. Wzgórza opadają bardziej stromo w kierunku ku północy w stronę Pradoliny Głogowskiej, a łagodniej na południe do Równiny Szprotawskiej i Wysoczyzny Lubińskiej. Forma wału zarysowuje się wyraźnie w części środkowej, gdzie występuje kulminacja 230 m, w kierunku zachodnim i wschodnim wzniesienia obniżają się i stają się bardziej płaskie. Liczne pagórki i grzbiety często bez nazw poprzecinane są szerokimi dolinami.

Krajobraz

Krajobraz wzgórz tworzą ukształtowane formy geomorficzne wzgórz o stromych zboczach żłobione siecią wąwozów. Ukształtowanie terenu faliste, krajobraz na południe od Głogowa ożywiony jest przez ciągnące się łukiem morenowe wzgórza dochodzące do 230 m n.p.m. Koło Dalkowa wzgórza osiągają najwyższą wysokość dochodzącą do 230 m n.p.m. Krajobrazowi wzgórz dodają uroku źródliska i strumienie ze śródleśnymi oczkami wodnymi, stanowiącymi pozostałość po dawnych stawach paciorkowych.

Wzgórza najlepiej są widoczne z terenów gminy Kotla.

Ważniejsze wzniesienia

Do piękniejszych wzniesień Dalkowskich Wzgórz, z których roztaczają się malownicze widoki należą: Bonowska Góra – 229 m n.p.m., Dalkowskie Wzgórza – 230 m n.p.m., Zimnica – 224 m n.p.m., Góra Św. Anny – 175 m n.p.m.

Powstanie

Wzgórza są częścią pasa wzniesień moren czołowych Wału Trzebnickiego, których powstanie wiąże się z młodszą fazą zlodowacenia środkowopolskiego, kiedy lądolód zatrzymał się na krawędzi linii stadiału warty, czoło lodowca naniosło zwały moren końcowych i spiętrzył swym naciskiem ilaste podłoże. Na skutek nacisku lądolodu osady starsze trzeciorzędowe w części stropowej utworzyły wysoki wał, który zatrzymał nasunięcie lądolodu i włączony został w strefę tzw. glacitektonicznych zaburzeń moren końcowych. Na południowym przedpolu wału powstały wówczas piaszczyste stożki wód roztopowych zwane sandrami.

Budowa

Wzgórza Dalkowskie są częścią tzw. Gór Kocich, a chronologicznie należą do starszego zlodowacenia stanowiącego morenę czołową stadiału trzebnickiego. Zbudowane są z zaburzonych utworów trzeciorzędowych i czwartorzędowych. Ich budulcem są piaski, iły i żwiry. Miąższość utworów czwartorzędu jest zróżnicowana i wynosi od 0–30 m, lokalnie przekraczając 40 m. Na południowym przedpolu wału występują piaszczyste stożki.

Ludność

Okolice wzgórz zamieszkuje ludność napływowa, po wojnie przybyli tu ludzie z centralnej Polski, przymusowi polscy wysiedleńcy z Kresów oraz ludzie powracający z emigracji. Większość ludności zamieszkuje w środowisku wiejskim.

Klimat

Obszar wzgórz należy do strefy umiarkowanej klimatycznie, leży w pasie przejściowym klimatu ciepłego morskiego do ciepłego kontynentalnego. Najkorzystniejsze warunki termiczne występują na najbardziej płaskich terenach wysoczyzny. Klimat jest łagodny, o ciepłej i łagodnej zimie stosunkowo ciepłym okresie letnim. Średnie temperatury dobowe wynoszą, w zaokrągleniu: stycznia – +1 °C, lipca – +18 °C roczna – +8 °C. Opady atmosferyczne w skali rocznej wynoszą około 732 mm, a w okresie letnim około 550 mm. Przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Okres wegetacyjny trwa około 220 dni.

Hydrografia

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Potok Sucha w Gminie Szprotawa

Wzgórza Dalkowskie należą do zlewiska Morza Bałtyckiego, położone są w dorzeczu Odry. Największą rzeką jest Rudna lewostronny dopływy Odry. Wody z północno-wschodnich zboczy wzgórz odprowadza kilka niedużych cieków, m.in. Czarna – dopływ rzeki Rudnej, Kanał Głogowski, Rzuchowska Struga, Guzicki Potok i kilka mniejszych strumieni bez nazwy. Z południowo-zachodnich zboczy wody odprowadzane są przez potoki i strumienie stanowiące dopływy Szprotawy. Potoki do ujść przebijają się przez wzgórza malowniczymi dolinami.

Historyczny pomnik przyrody Dąb Blaszak w Henrykowie

Flora i fauna

Lesistość obszaru Wzgórz Dalkowskich jest niewielka zajmuje niecałe 10% całości powierzchni. Lasy występują niewielkimi płatami i tworzą przede wszystkim monokultury sosnowe najczęściej na siedliskach nieborowych. Wzgórza miejscowo porastają lasy mieszane z fragmentami pierwotnej buczyny. W miejscach o dużym nachyleniu dominuje świerk. W poszyciu i runie roślinność wykazuje cechy właściwe dla terenów pogórza. Najciekawsze fragmenty wzgórz objęte są ochroną rezerwatową, na Grzbiecie Dalkowskim utworzono obszar krajobrazu chronionego. Dla północnej części charakterystyczne są kultury leśne, z przewagą suchych borów sosnowych. Do wyróżniających się środowisk należy pas podmokłych olszyn wzdłuż odcinka Krzyckiego Rowu i enklawy wydm w okolicy Krzekotówka. W lasach Wzgórz Dalkowskich występują liczne gatunki chronionych roślin, występuje około 300 stanowisk roślin chronionych. W lasach łęgowych występuje: pierwiosnka wyniosła, listera jajowata, śnieżyca wiosenna, kopytnik pospolity, czarna porzeczka. Z suchymi lasami liściastymi związane są: lilia złotogłów, marzanka wonna, kwitnący i owocujący bluszcz pospolity, barwinek pospolity, wiciokrzew pomorski, konwalia majowa, widłak goździsty i wiele innych. Faunę reprezentują ssaki: głównie są to sarny, jelenie, dziki z mniejszych ssaków występują zające, tchórze, łasice, kuny, wiewiórki. Płazy i gady występujące w tym rejonie to zaskrońce, padalce, traszki, ślimaki i żaby.

Miejscowości

Do większych miejscowości położonych w obrębie Dalkowskich Wzgórz należą: Rudna, Polkowice, Grębocice, Przedmoście, Nowe Miasteczko, Dalków, Jakubów, Gaiki, Gaworzyce, Zimna Brzeźnica, Jerzmanowa, Obiszów, Gwizdanów, Wierzchowice. Kłobuczyn, Bytom Odrzański, Kożuchów, Niegosławice, Brzeźnica, Głogów, Nowa Sól, Szprotawa, Żagań.

Zabytki

Dawny sowiecki magazyn na broń atomową, tzw. bunkier atomowy w otoczeniu lasów Nadleśnictwa Szprotawa

• gotycki kościół św. Barbary z przełomu XIV–XVI wieku w Gaworzycach
• kościół Matki Bożej z przełomu XVII-X wieku w Gaworzycach
• kaplica grobowa na planie koła rodu Tschamerów z końca XVIII wieku
• budynek dworca kolejowego z przełomu XIX–XX wieku
• budynek poczty z przełomu XIX–XX wieku
• kościół św. Anny z 1716 roku na górze Św. Anny koło Dalkowa
• kościół św. Jana Chrzciciela z końca XV wieku z dobudowaną kaplicą Glaubiczów w Kurowie Wielkim
• zespół pałacowo-parkowy z XVII-X wieku w Grębocicach
• spichlerze z XVIII wieku w Grębocicach
• kościół św. Marcina z XIV wieku z barokowym wystrojem i płytami nagrobnymi z XVII wieku w Grębocicach
• zespół kościelno-pielgrzymkowy w Grodowcu
• budynek plebanii z XVIII wieku w Grodowcu
• kalwaria ze stacjami drogi krzyżowej z zabytkową aleją kasztanowców z XIX wieku w Grodowcu
• gotycko-renesansowy kościół Podniesienia Krzyża Świętego z barokowym wystrojem przebudowany w XVI wieku w Szamocinie
• zespół pałacowo-parkowy z wieku przebudowany w X/XI wieku w Jerzmanowej
• kaplica grobowa Stoszów oraz figura św. Jana Nepomucena w Jakubowie
• Wieża mieszkalna z XIV wieku w Jakubowie.

Inne

Nazwa wzgórz pochodzi od wioski Dalków znajdującej się w rejonie ich najwyższych wzniesień.