Wyrak upiorny

Wyrak upiorny
	Tarsius tarsier
	(Erxleben, 1777)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Rodzina	wyrakowate
Rodzaj	wyrak
Gatunek	wyrak upiorny
Synonimy
	Lemur tarsier Erxleben, 1777; Didelphys ? macrotarsos von Schreber, 1778; Lemur spectrum Pallas, 1778; Lemur Tarsius: Storr, 1780; Didelphis macrotarsus J.F. Gmelin, 1788; Lemur podje Kerr, 1792; Macrotarsus Buffoni Link, 1795; Tarsius Pallasii É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1796; Tarsius Daubentonii É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1796; Lemur tarsius G. Cuvier, 1797; Macrotarsus indicus Lacépède, 1799; Tarsius Daubentonii: Audebert, 1799; Tarsius Daubentonii: G. Shaw, 1800; Tarsius Daubentonii: É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1803; Tarsius Pallassii: G. Fischer, 1804; Tarsius Daubentonii: G. Fischer, 1804; Tarsius Palassii: Tiedemann, 1808; Tarsius Pallasii Goldfuss, 1809; Tarsius daubentoni D.G. Elliot, 1913; Macrotarsus buffonii: Groves, Shekelle & Brandon-Jones, 2008; Tarsius pallassii: Groves, Shekelle & Brandon-Jones, 2008;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; narażony na wyginięcie
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wyrak upiorny^[22], wyrak upiór^[23] (Tarsius tarsier) – gatunek ssaka naczelnego z rodziny wyrakowatych (Tarsiidae).

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1777 roku niemiecki przyrodnik Johann Christian Polycarp Erxleben nadając mu nazwę Lemur tarsier^[2]. Erxleben nie wskazał miejsca typowego^[2]^[24], miejsce to określono w ramach późniejszego oznaczenia na wyspę Selayar, u południowo-zachodniej półwyspowej części Celebesu w Indonezji^[25]^[26]^[27]. Erxleben swój opis oparł „Tarsier or Woolly Jerboa” de Buffona z 1741 roku^[24], którym być może jest zamontowana skóra z czaszką w środku dorosłego samca (sygnatura MNHN-ZM-MO-1994-2465) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu^[25]^[28]^[29].

Wyrak upiór jest opisywany najczęściej pod naukową nazwą Tarsius spectrum Pallas, 1779. Zdaniem Wilsona i Reeder^[24] oraz specjalistów IUCN^[21], zgodnie z zasadami nomenklatury zoologicznej pierwszeństwo ma nazwa Lemur tarsier Erxleben, 1777.

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten takson za gatunek monotypowy^[26].

Etymologia

Tarsius i tarsier: gr. ταρσος tarsos „stęp”^[30].

Zasięg występowania

Wyrak upiorny występuje na wyspie Selayar, leżącej na krańcu południowo-zachodniej półwyspowej części Celebes^[26]. Raport o okazie „T. spectrum” znalezionym na wyspie Sawu (między Sumbą a Timorem) w 1890 roku prawdopodobnie jest niepoprawnym określeniem miejsca występowania tegoż gatunku^[26].

Morfologia

Długość ciała 12–14 cm, ogona 23–26 cm (n = 1 ♂♀); masa ciała samic 98 g, samców 103 g^[31]^[32]. Dzięki bardzo długim nogom to niewielkie zwierzę może skakać między drzewami na odległość 6 m (przy długości ciała ok. 20 cm). Jego ogon jest prawie dwukrotnie dłuższy, niż całe jego ciało.

Ekologia

Zwierzę aktywne głównie nocą, owadożerne. Zamieszkuje lasy, widywany też w okolicach podmiejskich. Żyje w grupach rodzinnych. Śpi zawsze z jednym okiem otwartym. Jego oczy mają ponad 3 cm średnicy i są wielkości jego mózgu.

Status zagrożenia

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii VU (ang. vulnerable ‘narażony’)^[21].

Uwagi

↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Lemur tarsier Erxleben, 1777.
↑ Nowa nazwa dla Didelphis macrotarsus J.F. Gmelin, 1788.
↑ ^a ^b ^c Niepoprawna późniejsza pisownia Tarsius Pallasii É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1796.
↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Tarsius Daubentonii: G. Shaw, 1800.
↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Macrotarsus Buffoni Link, 1795.

Przypisy

↑ Tarsius tarsier, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c J.Ch.P. Erxleben: Systema regni animalis per classes, ordines, genera, species, varietates: cvm synonymia et historia animalivm. Classis I. Mammalia. Lipsiae: Impensis Weygandianis, 1777, s. 71. (łac.).
↑ J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1778, s. ryc. clv. (niem.).
↑ P.S. Pallas: Novae species quadrupedun e Glirium ordine, cum illustrationibus variis complurium ex hoc ordine animalium. Erlangae: sumtu Wolfgangi Waltheri, 1778, s. 275. (łac.).
↑ G.C.Ch. Storr: Prodromus methodi mammalium. Tubingae: Litteris Reissianis, 1780, s. 33. (łac.).
↑ J.F. Gmelin: Systema naturae per regna tria naturae : secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. Ed. 13., aucta, reformata. T. 1. Lipsiae: Impensis Georg. Emanuel. Beer, 1788, s. 109. (łac.).
↑ R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: W. Creech, 1792, s. 88. (ang.).
↑ J.H.F. Link: Beyträge zur Naturgeschichte. Cz. 2. Rostock: K.C. Stiller, 1795, s. 66. (niem.).
↑ ^a ^b É. Geoffroy Saint-Hilaire. Mémoire sur les rapports naturels des Makis Lemur. „Magasin Encyclopédique”. 1, s. 49, 1796. (fr.).
↑ G. Cuvier: Tableau élémentaire de l’histoire naturelle des animaux. Paris: Baudouin, 1798, s. 102. (fr.).
↑ B.G. de Lacépède: Tableau des divisions, sous-divisions, ordres et genres des mammifères. W: B.G. de Lacépède: Discours d’ouverture et de clôture du cours d’histoire naturelle, donné dans le Muséum national d’Histoire naturelle, l’an VII de la République, et tableaux méthodiques des mammifères et des oiseaux. Paris: Plassan, 1799, s. 5. (fr.).
↑ J.-B. Audebert: Histoire naturelle des singes et des makis. Paris: Chez Desray, 1799, s. 29. (fr.).
↑ G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. T. 1. Cz. 1: Mammalia. London: G. Kearsley, 1800, s. 114. (ang.).
↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire: Catalogue des Mammifères du Muséum national d’Histoire naturelle. Paris: 1803, s. 40. (fr.).
↑ Fischer 1804 ↓, s. 36.
↑ Fischer 1804 ↓, s. 37.
↑ F. Tiedemann: Zoologie: zu seinen Vorlesungen entworfen. Allgemeine Zoologie, Mensch und Säugthiere. Landshut: In der Weberichen Buchhandlung, 1804, s. 336. (niem.).
↑ G.A. Goldfuss: Vergleichende Naturbeschreibung der Säugethiere. Erlangen: altherschen Kunst- und Buchhandlung, 1809, s. 86. (niem.).
↑ D.G. Elliot: A Review of the Primates. Cz. 1: Lemuroidea: Daubentonia to Indris. Anthropoidea: Seniocebus to Saimiri. New York: American Museum of Natural History, 1913, s. 2. (ang.).
↑ ^a ^b C.P. Groves, M. Shekelle & D. Brandon-Jones: Taxonomic history of the tarsiers, evidence for the origins of Buffon’s tarsier, and the fate of Tarsius spectrum Pallas, 1778. W: M. Shekelle, I. Maryanto, C.P. Groves, H. Schultze & H. Fitch-Snyder (redaktorzy): Primates of the Oriental Night. Cibinong: Indonesian Institute of Sciences, 2008, s. 3. ISBN 978-979-799-263-7. (ang.).
↑ ^a ^b ^c M.M. Shekelle M.M., Tarsius tarsier, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2020-3 [dostęp 2021-08-08] (ang.).
↑ W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 424, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
↑ ^a ^b ^c D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Tarsius tarsier. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-08].
↑ ^a ^b C.P. Groves & M. Shekelle. The Genera and Species of Tarsiidae. „International Journal of Primatology”. 31 (6), s. 1079, 2010. DOI: 10.1007/s10764-010-9443-1. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 172. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Tarsius tarsier (Erxleben, 1777). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
↑ C. Callou, J. Cuisin & C.P. Groves. The rediscovery of Buffon’s tarsier. „International Journal of Primatology”. 31 (6), s. 1055–1070, 2010. DOI: 10.1007/s10764-010-9455-x. (ang.).
↑ MNHN-ZM-MO-1994-2465, [w:] Mammals (ZM) [online], Muséum national d’Histoire naturelle [dostęp 2023-09-10] (fr. • ang.).
↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 664, 1904. (ang.).
↑ M. Shekelle, S. Gursky-Doyen & M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 258. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 110. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

Bibliografia

J. Fischer von Waldheim: Anatomie der Maki. Frankfurt am Main: Andreäische Buchhandlung, 1804, s. 1–194. (niem.).
S. Flannery: Spectral Tarsier (Tarsius spectrum). The Primata. [dostęp 2008-05-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (30 marca 2008)]. (ang.).

[5] Niepoprawna późniejsza pisownia Lemur tarsier Erxleben, 1777.

[11] Nowa nazwa dla Didelphis macrotarsus J.F. Gmelin, 1788.

[pal-17] Niepoprawna późniejsza pisownia Tarsius Pallasii É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1796.

[22] Niepoprawna późniejsza pisownia Tarsius Daubentonii: G. Shaw, 1800.

[24] Niepoprawna późniejsza pisownia Macrotarsus Buffoni Link, 1795.

[itis-1] Tarsius tarsier, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Erxleben-2] J.Ch.P. Erxleben: Systema regni animalis per classes, ordines, genera, species, varietates: cvm synonymia et historia animalivm. Classis I. Mammalia. Lipsiae: Impensis Weygandianis, 1777, s. 71. (łac.).

[Schreber-3] J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1778, s. ryc. clv. (niem.).

[Pallas-4] P.S. Pallas: Novae species quadrupedun e Glirium ordine, cum illustrationibus variis complurium ex hoc ordine animalium. Erlangae: sumtu Wolfgangi Waltheri, 1778, s. 275. (łac.).

[sto-6] G.C.Ch. Storr: Prodromus methodi mammalium. Tubingae: Litteris Reissianis, 1780, s. 33. (łac.).

[gme-7] J.F. Gmelin: Systema naturae per regna tria naturae : secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. Ed. 13., aucta, reformata. T. 1. Lipsiae: Impensis Georg. Emanuel. Beer, 1788, s. 109. (łac.).

[Kerr-8] R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: W. Creech, 1792, s. 88. (ang.).

[Link-9] J.H.F. Link: Beyträge zur Naturgeschichte. Cz. 2. Rostock: K.C. Stiller, 1795, s. 66. (niem.).

[Geoffroy-10] É. Geoffroy Saint-Hilaire. Mémoire sur les rapports naturels des Makis Lemur. „Magasin Encyclopédique”. 1, s. 49, 1796. (fr.).

[cuv-12] G. Cuvier: Tableau élémentaire de l’histoire naturelle des animaux. Paris: Baudouin, 1798, s. 102. (fr.).

[lac-13] B.G. de Lacépède: Tableau des divisions, sous-divisions, ordres et genres des mammifères. W: B.G. de Lacépède: Discours d’ouverture et de clôture du cours d’histoire naturelle, donné dans le Muséum national d’Histoire naturelle, l’an VII de la République, et tableaux méthodiques des mammifères et des oiseaux. Paris: Plassan, 1799, s. 5. (fr.).

[aud-14] J.-B. Audebert: Histoire naturelle des singes et des makis. Paris: Chez Desray, 1799, s. 29. (fr.).

[shaw-15] G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. T. 1. Cz. 1: Mammalia. London: G. Kearsley, 1800, s. 114. (ang.).

[geo-16] É. Geoffroy Saint-Hilaire: Catalogue des Mammifères du Muséum national d’Histoire naturelle. Paris: 1803, s. 40. (fr.).

[CITEREFFischer1804[https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10231348?page=50_36]-18] Fischer 1804 ↓, s. 36.

[CITEREFFischer1804[https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10231348?page=51_37]-19] Fischer 1804 ↓, s. 37.

[tie-20] F. Tiedemann: Zoologie: zu seinen Vorlesungen entworfen. Allgemeine Zoologie, Mensch und Säugthiere. Landshut: In der Weberichen Buchhandlung, 1804, s. 336. (niem.).

[gol-21] G.A. Goldfuss: Vergleichende Naturbeschreibung der Säugethiere. Erlangen: altherschen Kunst- und Buchhandlung, 1809, s. 86. (niem.).

[ell-23] D.G. Elliot: A Review of the Primates. Cz. 1: Lemuroidea: Daubentonia to Indris. Anthropoidea: Seniocebus to Saimiri. New York: American Museum of Natural History, 1913, s. 2. (ang.).

[gro&inni08-25] C.P. Groves, M. Shekelle & D. Brandon-Jones: Taxonomic history of the tarsiers, evidence for the origins of Buffon’s tarsier, and the fate of Tarsius spectrum Pallas, 1778. W: M. Shekelle, I. Maryanto, C.P. Groves, H. Schultze & H. Fitch-Snyder (redaktorzy): Primates of the Oriental Night. Cibinong: Indonesian Institute of Sciences, 2008, s. 3. ISBN 978-979-799-263-7. (ang.).

[iucn-26] M.M. Shekelle M.M., Tarsius tarsier, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2020-3 [dostęp 2021-08-08] (ang.).

[Cichocki&inni-27] W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Kowalski&inni-28] K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 424, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.

[Wilson&Reeder-29] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Tarsius tarsier. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-08].

[gro&she-30] C.P. Groves & M. Shekelle. The Genera and Species of Tarsiidae. „International Journal of Primatology”. 31 (6), s. 1079, 2010. DOI: 10.1007/s10764-010-9443-1. (ang.).

[Burgin&inni-31] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 172. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[mdd-32] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Tarsius tarsier (Erxleben, 1777). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).

[cal&inni-33] C. Callou, J. Cuisin & C.P. Groves. The rediscovery of Buffon’s tarsier. „International Journal of Primatology”. 31 (6), s. 1055–1070, 2010. DOI: 10.1007/s10764-010-9455-x. (ang.).

[mnhm-34] MNHN-ZM-MO-1994-2465, [w:] Mammals (ZM) [online], Muséum national d’Histoire naturelle [dostęp 2023-09-10] (fr. • ang.).

[Palmer-35] T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 664, 1904. (ang.).

[Shekelle&inni-36] M. Shekelle, S. Gursky-Doyen & M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 258. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[amw-37] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 110. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[22]

[23]

[1]

[2]

[3]

[4]

[a]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[b]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[c]

[15]

[16]

[17]

[18]

[d]

[19]

[e]

[20]

[21]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]