Wątok
Wątok[1][2] (dawniej m.in. Polna[3], Rzeka Skrzyszowska[3]) – potok w województwie małopolskim przepływający przez gminy Ryglice, Skrzyszów oraz miasto Tarnów. Wątok jest prawobrzeżnym dopływem Białej.
 Uregulowany odcinek Wątoku na tarnowskiej Starówce | |||||||||||||||||||
| Kontynent | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Państwo | |||||||||||||||||||
| Województwo | |||||||||||||||||||
| Lokalizacja | |||||||||||||||||||
| Potok | |||||||||||||||||||
| Długość | 23,02 km | ||||||||||||||||||
| Powierzchnia zlewni |
84,94 km² | ||||||||||||||||||
| Średni przepływ |
0,748 m³/s | ||||||||||||||||||
| Ident. PRNG |
144799 | ||||||||||||||||||
| Źródło | |||||||||||||||||||
| Miejsce | Zalasowa | ||||||||||||||||||
| Wysokość |
321 m n.p.m. | ||||||||||||||||||
| Współrzędne | |||||||||||||||||||
| Ujście | |||||||||||||||||||
| Recypient | Biała | ||||||||||||||||||
| Miejsce | |||||||||||||||||||
| Wysokość |
191,6 m n.p.m. | ||||||||||||||||||
| Współrzędne | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Położenie na mapie powiatu tarnowskiego  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||||||||||||||||||
Etymologia
edytujWątok w swojej historii określany był kilkoma nazwami: Trśną, Trosiną, później Strusiną, od której wzięła się nazwa jednego z tarnowskich osiedli[4][5]. Potok zwano także Polną, Potokiem Szynwałdzkim, Rzeką Skrzyszowską, czy Potokiem Zalasowskim[4].
Obecna nazwa potoku, która po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach w XVIII wieku[4], pochodzi od słowa wątok, oznaczającego dolinę lub wąwóz, w którym płynie strumień[4].
Położenie i charakterystyka
edytujCiek znajduje się w województwie małopolskim, przepływa przez Zalasową, Szynwałd i Skrzyszów, a następnie przez Tarnów, jedyne miasto w jego biegu[3]. Jest prawobrzeżnym dopływem Białej[6], do której wpływa na granicy tarnowskich osiedli Krakowska i Gumniska-Zabłocie[3][7].
Wątok ma charakter potoku górskiego i charakteryzuje się gwałtownymi przyrostami stanu wody[4][5]. Jego dolina jest przykładem doliny V-kształtnej[4]. W klasyfikacji stref rybnych ciek zaliczany jest do krainy pstrąga, ze względu na bystry nurt, niskie temperatury wody oraz znaczny spadek koryta[3][4]; występują w nim m.in. pstrągi potokowe, strzeble potokowe, ślizy, klenie i ukleje[3][4].
W planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły z 2011 był określony jako silnie zmieniona jednolita część wód powierzchniowych o kodzie PLRW200012214889[8]. Ma przypisany typ 12, czyli potok fliszowy. W systemie gospodarki wodnej należy do regionu wodnego Górnej Wisły i podlega Małopolskiemu Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Krakowie[9]. Identyfikator na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski to 21488[10].
Długość potoku wynosi 23,02 km[3] (23,3 km[11]), z czego końcowe 7,5 km koryta leży na obszarze Tarnowa[3]. Na Wątoku nie są prowadzone pomiary hydrometryczne[3]. Z obliczeń u ujścia wynika, że średni roczny przepływ wynosi ok. 0,748 m³/s, a średni niski przepływ liczy ok. 0,206 m³/s[3].
Przebieg potoku
edytujŹródła potoku znajdują się na obszarze przysiółka Stawiska w Zalasowej koło Ryglic na wysokości 321 m n.p.m.[3][6] (320 m[11]). Górny bieg potoku znajduje się na Przedgórzu Karpackim, dolny odcinek na Płaskowyżu Tarnowskim[12]. Dolina cieku przecięta jest osadami z epoki lodowcowej i leżącymi pod nią warstwami gliny z epoki miocenu[12]. W górnym biegu Wątok przepływa przez tereny rolnicze[6], gdzie w wyniku spływów obszarowych zwiększa się ilość substancji biogennych w wodzie[6]. W centrum miejscowości Skrzyszów potok uregulowano[11]. W dolnym biegu ciek płynie przez tereny zurbanizowane Tarnowa, najpierw płytkim meandrującym korytem, by następnie wpłynąć do centrum miasta, gdzie został w latach 20. XX w. uregulowany[3][6][11]. Na przełomie XX i XXI wieku wzdłuż Wątoku przy ulicy Nadbrzeżnej na tarnowskiej Starówce zbudowano kilkusetmetrowy bulwar, a także umocniono odcinki koryta i brzegu potoku betonem[13]. W mieście ciek staje się odbiornikiem zanieczyszczeń odprowadzanych kolektorami wód opadowych, a przy silnych opadach może również przyjmować nadmiar ścieków z kanalizacji ogólnospławnej[6].
Na terenie Tarnowa, prawdopodobnie od średniowiecza, część wód Wątoku prowadzona była odrębnym korytem zwanym Młynówką, w celu napędzania młynów w mieście[4][5], jednak ze względu na duże zanieczyszczenie ściekami wód tego odcinka, zasypano go w latach 30. XX wieku[6][4].
Końcowy bieg potoku został w okresie II wojny światowej przekopany w celu zabezpieczenia przed zalaniem terenów przemysłowych. Nowe koryto skróciło bieg cieku o około 1170 metrów, a odcięte koryto Wątoku, zwane Starym Wątokiem[14], zaczęło pełnić funkcję odbiornika wody deszczowej z terenów zurbanizowanych Tarnowa[6]. Ujściowy odcinek potoku został zabezpieczony 740-metrowym wałem cofkowym[6][14]. Potok uchodzi do Białej na wysokości 191,6 m n.p.m. w okolicy ulicy Przemysłowej, na granicy osiedli Krakowska i Gumniska-Zabłocie[3][7].
Jakość wód
edytujWedług badań z 2008 roku wskaźniki biogenne w wodach Wątoku nie spełniały wymagań I i II klasy czystości, co oznacza, że osiągały stan poniżej dobrego. Zanieczyszczenia organiczne i warunki tlenowe osiągały wówczas stan dobry, a wskaźniki charakteryzujące zakwaszenie, zasolenie, oraz zanieczyszczenia niesyntetyczne i specyficzne spełniały wymagania I klasy czystości[5]. W 2019 potencjał ekologiczny wód Wątoku sklasyfikowano jako słaby (IV klasa), o czym zadecydował stan fitobentosu. Stwierdzono wówczas przekroczenia norm stanu dobrego dla niektórych wskaźników utlenialności i zasolenia oraz stężenia niektórych związków azotu. Spośród badanych wówczas substancji priorytetowych przekroczenie norm stwierdzono dla benzo-a-pirenu, co skutkuje klasyfikacją stanu chemicznego poniżej stanu dobrego[15].
W 2011 i 2014 wykonano monitoring osadów dennych na terenie Tarnowa. Osady sklasyfikowano jako miernie zanieczyszczone, gdyż prawie wszystkie badane parametry mieściły się w I klasie, a jej normy nieznacznie przekraczało tylko stężenie WWA, a w 2011 także pochodnych DDT[16]. Nieco gorzej sklasyfikowano stan osadów w 2017 – w trzeciej klasie, o czy zdecydowało głównie stężenie ołowiu. Z kolei stężenie WWA i DDT w tym badaniu nie przekraczało norm[17].
Zlewnia
edytujPowierzchnia zlewni wynosi 84,94 km²[3] (89,4 km²[6], 91,4 km²[4]). Zlewnia Wątoku leży na terenie dwóch jednostek geomorfologicznych: Pogórza Karpackiego i Kotliny Sandomierskiej[4]. Górna, lewostronna część zlewni znajduje się na Pogórzu Ciężkowickim, gdzie przeważają gleby lessowe o zdolnościach do zaskorupiania się, co ma wpływ na duże wartości spływu powierzchniowego[4][5]. W korycie można tam zauważyć wychodnie piaskowca[5][6]. Pozostała, dolna część zlewni zbudowana z osadów trzeciorzędowych, przykrytych piaskami rzecznymi i lodowcowymi, położona jest Kotlinie Sandomierskiej[4][6].
Zlewnia potoku jest w znaczącej części użytkowana rolniczo i słabo zalesiona, przez co charakteryzuje się niską retencją wodną, co przy dużym spływie powierzchniowym powoduje gwałtowne przybory wód oraz ryzyko powodzi[5][6][11].
W zlewni Wątoku przeważają głównie lewobrzeżne dopływy; dopływy prawobrzeżne są krótkie i mają mały spadek[4][11]. Ważniejszymi dopływami cieku są potoki: Łękawka (zwana także Wątoczkiem), Strusinka oraz Małochlebówka[4][5][6].
Galeria
edytuj-
Wątok w Tarnowie przy ul. Tuchowskiej -
Wątok w Tarnowie podczas wysokiego stanu wody. -
Widok na uchodzący do Białej potok. W głębi z lewej kościół w Koszycach Wielkich. -
Ujście potoku do rzeki Białej.
.jpg)
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 306, ISBN 83-239-9607-5.
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – nazwy obiektów fizjograficznych – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 1 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 144799
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Jarosław Gabała, Wątok w: Andrzej Niedojadło (red. nacz.), Encyklopedia Tarnowa, Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne, Tarnów 2010, ISBN 978-83-87366-96-4, s. 483.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Potok Wątok – Szynwałd.pl [online], szynwald.pl [dostęp 2022-04-30].
- ↑ a b c d e f g h Krzysztof Gzyl, Potok Wątok [online], www.it.tarnow.pl [dostęp 2018-01-22] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Potok Wątok [online], TARNÓW – Polski Biegun Ciepła [dostęp 2022-04-29] (pol.).
- ↑ a b Marcin Pałach, Paweł Rybak, REGION TARNOWSKI: mobilny przewodnik po Szlaku Architektury Drewnianej, Tarnowska Organizacja Turystyczna, 2014, ISBN 978-83-7605-477-3.
- ↑ Charakterystyka JCWP RW200012214889 https://wody.isok.gov.pl/pdf/JCW/RW200012214889.pdf.
- ↑ PGW Wisła załączniki, [w:] Plan Gospodarowania Wodami (PGW) dla obszaru dorzecza Wisły [zip], Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, 2011.
- ↑ Mapa Podziału Hydrograficznego Polski w skali 1:10 000, 2014.
- ↑ a b c d e f Gwałtowne wezbrania spowodowane nawalnymi opadami deszczu w zlewni potoku Wątok (Pogórze Ciężkowickie)., [w:] Tadeusz Ciupa, Roman Suligowski, Woda w badaniach geograficznych, Kielce: Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego. Instytut Geografii, 2010, s. 307–319, ISBN 978-83-60026-33-5, OCLC 750927851 [dostęp 2022-05-02].
- ↑ a b LATE GLACIAL-HOLOCENE EVOLUTION OF THE WĄTOK STREAM VALLEY IN TARNÓW GUMNISKA SITE, SOUTH POLAND, [w:] Stanisław Brud, Kazimiera Mamakowa, Studia geomorphologica Carpatho-Balcanica, Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2001, ISSN 0081-6434.
- ↑ Zielone perły Tarnowa – Potok Wątok – TarnowskieInfo.pl [online], www.tarnowskieinfo.pl [dostęp 2022-04-30].
- ↑ a b Zielone perły Tarnowa – Potok Wątok. tarnowskieinfo.pl, 2011-04-06. [dostęp 2015-02-17]. (pol.).
- ↑ Ocena stanu jednolitych części wód rzek i zbiorników zaporowych w latach 2014–2019 na podstawie monitoringu – tabela [xlsx], Główny Inspektorat Ochrony Środowiska [zarchiwizowane z adresu 2023-10-05].
- ↑ Ocena stanu zanieczyszczenia osadów dennych w latach 2010–2015 (tabele) [xlsx], Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.
- ↑ Monitoring osadów dennych rzek i jezior w latach 2016–2017 [pdf], Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, s. 83, 96, 110.
Bibliografia
edytuj- Jarosław Gabała, Wątok w: Andrzej Niedojadło (red. nacz.), Encyklopedia Tarnowa, Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne, Tarnów 2010, ISBN 978-83-87366-96-4, s. 482–483.
- Opis potoku w portalu www.szynwald.pl. szynwald.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-05)].