Twierdza Brzeska
Twierdza Brzeska, Twierdza Brześć (biał. Брэсцкая крэпасць, Bresckaja krepasć; ros. Брестская крепость, Briestskaja kriepost´) – zespół fortyfikacji wzniesionych przez Imperium Rosyjskie w pierwszej połowie XIX wieku przy ujściu rzeki Muchawiec do Bugu, na terenie Brześcia Litewskiego, po przesunięciu miasta o około 2 km na wschód[2]. Stare drewniane budynki rozebrano, a murowane adaptowano na potrzeby armii rosyjskiej[3].
 Plan Twierdzy Brześć | |
| Państwo | |
|---|---|
| Obwód | |
| Miejscowość | |
| Typ budynku | |
| Inwestor | |
| Rozpoczęcie budowy |
1833 |
| Ukończenie budowy |
1842 |
| Ważniejsze przebudowy |
1878–1888, 1911 i 1914[1] |
Położenie na mapie Białorusi  | |
Położenie na mapie obwodu brzeskiego  | |
Położenie na mapie Brześcia  | |
 52°05′00″N 23°39′10″E/52,083333 23,652778
| |
| Strona internetowa | |
Historia
edytujBudowa twierdzy
edytujW 1833 roku cesarz Mikołaj I Romanow nakazał budowę twierdzy w Brześciu. Miał to być system fortyfikacji, trzymających w ryzach podbitą Polskę[4]. W roku 1833 rozpoczęto prace inżynieryjne nad przygotowaniem terenu do budowy. Jednak dopiero 1 czerwca 1836 roku przystąpiono do budowy samej twierdzy (piętrowej cytadeli) według projektu Karla Oppermana. Budowę ukończono w roku 1842.
Ostatecznie w zakres twierdzy weszły umocnienia:
- cytadela – zbudowana na wyspie centralnej otoczonej wodami Muchawca u ujścia Bugu
- zewnętrzne obwarowania (przedmościa):
- Kobryńskie – na prawym brzegu Bugu i Muchawca (Wyspa Północna), połączone z cytadelą bramami Brygidzką i Brzeską
- Wołyńskie – południowo-wschodnie na Wyspie Szpitalnej, połączone z cytadelą Bramą Szpitalną (Chełmską)
- Terespolskie – zachodnie na lewym brzegu Bugu na wyspie Zachodniej, połączone z cytadelą Bramą Terespolską
Następnie Twierdzy poszerzano fortyfikacje zewnętrzne. Pierwszym fortem zewnętrznym był fort Graf Berg wzniesiony w latach 1869–1872. W latach 1878–1888 wokół Twierdzy zbudowano I pierścień fortów zewnętrznych składający się z 10 ceglano-ziemnych fortów o oznaczeniach cyfrowych I – X: fort I – Kozłowicze, fort II – Grajewka, fort III – Tryszyn, fort IV – Wólka Podgrodzka, fort V – Arkadia i Wołynka, fort VI – Terespol, fort VII – Łobaczew, fort VIII – Rzeczyca i fort IX – Berezówka. Zbudowano też fort osłaniający linię kolejową. Całość uzupełniono drobniejszymi fortyfikacjami typu: działobitnie, prochownie i szańce piechoty[3].
Na początku XX wieku nastąpiła modernizacja twierdzy brzeskiej i oprócz modernizacji istniejących budynków postanowiono wybudować II zewnętrzny obwód fortów tj. Główną pozycję obronną, w której skład miało wejść 14 fortów, 21 punktów oporu międzypola i 5 koszar obronnych. W 1912 linia obrony została skrócona z planowanych 45 km do 40 km i planowana gotowość modernizowanej twierdzy została wyznaczona na rok 1921, czemu przeszkodziła I wojna światowa[5]. Zaplanowano i częściowo zrealizowano modernizację fortów: fort W – Katenborg, fort G – cmentarz Połoska, fort D – Brześć, fort M – Brześć, fort J – dzielnica Pugaczow, fort Ż – Dubinniki, fort Z – Kotelnaja Bojarska, fort I – Żuki (Polska), fort Ł – Lebiedziew (Polska), fort K – Kobylany (Polska), fort O – Koroszczyn (Polska), fort A – Rzeczyca-Kozłowicze, fort B – Dubrówka i fort N – Ogrodniki (Polska).
Twierdza w czasie wojen i pokoju
edytujW czasie I wojny światowej dowództwo armii rosyjskiej prawdopodobnie nie zamierzało bronić twierdzy, ponieważ jej wyposażenie przekazywane było jednostkom frontowym, np. Front Południowo-Zachodni otrzymał 160 dział ciężkich będących dotychczas na wyposażeniu twierdzy[6]. Zarządzono ewakuację ludności, a wartościowe mienie z twierdzy wywieziono[6]. W 1915 roku twierdza padła po dwudniowym oblężeniu którego dokonały wojska armii austro-węgierskiej[5]. Część z umocnień została zniszczona przez wycofujących się Rosjan. Natomiast Niemcy i Austriacy wzmocnili wschodni pierścień obrony twierdzy kilkudziesięcioma schronami[5]. W 1918 roku w kasynie oficerskim w twierdzy podpisano traktat pokojowy kończący wojnę Niemiec i Austro-Węgier z Rosją[5]. Okupacja niemiecka Brześcia trwała od 1915 do lutego 1919 roku[7].
Wojsko Polskie zdobyło twierdzę brzeską na początku lutego 1919 roku, po walkach z oddziałami armii niemieckiej. W walkach o twierdzę wzięły udział, m.in. 22 Pułk Piechoty i 34 Pułk Piechoty. Pierwsza defilada wojsk polskich w Brześciu przed gen. Antonim Listowskim miała miejsce 13 lutego[8], a 27 marca 1919 Naczelny Wódz mianował płk Andrzeja Opatowicza komendantem twierdzy Brześć Litewski[5]. W czasie wojny polsko-radzieckiej czerwonoarmiści po kilkudniowej walce zajęli twierdzę 2 sierpnia 1920 roku, jednak została odbita przez Wojsko Polskie już 19 sierpnia w wyniku polskiej kontrofensywy[5]. Teren twierdzy stał się obozem jenieckim dla około 3 tysięcy wziętych do niewoli żołnierzy Armii Czerwonej, którzy w większości zginęli z głodu, epidemii lub zimna. Jeniec Antoniuk wspominał, że jeńcy byli źle traktowani, zaprzęgano ich nawet do furmanek zamiast koni[9]. Ponieważ po ustaleniu granic Polski w 1921 roku twierdza brzeska znalazła się w centrum Polski, była pomijana w planach modernizacyjnych. Wykonywano jedynie prace konserwacyjne[5]. W okresie reżimu sanacyjnego więziono w twierdzy przeciwników politycznych, głównie działaczy opozycji parlamentarnej Centrolewu. Posłowie byli przetrzymywani w zapchlonych celach, a wyżywienie było niezmiernie skąpe, brudne i bardzo liche, obliczone wręcz na celowe głodzenie[10]. W Brześciu więzieni byli od września do 23 listopada 1930 roku następujący posłowie: Norbert Barlicki, Kazimierz Bagiński, Herman Lieberman, Adam Pragier, Józef Putek i Wincenty Witos[11][10].
Po agresji III Rzeszy na Polskę do twierdzy przybył 7 września 1939 roku marszałek Edward Rydz-Śmigły wraz ze Sztabem Generalnym, co spowodowało w tym dniu wzrost intensywności niemieckich bombardowań[12]. Twierdza brzeska została zajęta przez Niemców 17 września 1939 roku po odparciu przez Wojsko Polskie 7 szturmów XIX Korpusu Armijnego dowodzonego przez gen. płk Heinza Guderiana[13]. W wyniku umowy granicznej zawartej między ZSRR a Niemcami twierdza znalazła się w granicach ZSRR.
Michaił Kowalow komandarm II rangi, dowodzący frontem białoruskim, zajmującym Kresy północno-wschodnie pisał we wrześniu 1939 roku do Moskwy: „Ustanowiona granica na rzece Bug w rejonie Brześcia Litewskiego jest skrajnie niewygodna dla nas z następujących przyczyn: miasto Brześć granica dzieli na dwie części. Zachodni obwód fortów dostanie się Niemcom; przy bliskości granicy niemożliwe stanie się wykorzystywanie w pełni bogatego zasobu koszar w Brześciu, węzeł kolejowy i samo miasto będzie się znajdować w strefie ognia z broni maszynowej, przeprawy przez rzekę Bug nie będą zabezpieczone odpowiednim terytorium. Duże, godne uwagi lotnisko przy wsi Małaszewicze dostanie się Niemcom”. W odpowiedzi nie zgodzono się na zmianę przebiegu granicy, mimo to komandarm polecił saperom skierować wody Bugu do kanału pod Terespolskimi Umocnieniami a przybyłym Niemcom oświadczył, że to jest główny nurt Bugu, który miał być granicą zgodnie z Paktem Ribentropp-Mołotow. Taki przebieg zyskała również granica wyznaczona w 1945 r.[14]
Atak niemiecki na twierdzę Brześć miał miejsce 22 czerwca 1941 roku w ramach operacji Barbarossa, a rozpoczął go o godz. 3:05 ostrzał artylerii niemieckiej. Dwie dywizje pancerne (22 i 30 Dywizja Pancerna) Armii Czerwonej stacjonujące na poligonie na wschód od Brześcia w rejonie Żabinki, nie mogły przyjść obrońcom twierdzy z pomocą gdyż były nieustannie atakowane przez Luftwaffe[15]. Obrona załamała się 30 czerwca. Ciężkim ciosem dla obrońców był nalot, w czasie którego użyto bomb o wagomiarze 2 t. Obrońcy poddali się, a dowódca obrony i komisarz popełnili samobójstwo. Pomimo że Niemcy oficjalnie ogłosili zakończenie bitwy o twierdzę, pojedyncze grupki żołnierzy broniły się jeszcze w drugiej połowie lipca. Atakująca twierdzę niemiecka 45 Dywizja Piechoty, poniosła straty w postaci 414 zabitych[1].
Po zdobyciu twierdzy przez wojska niemieckie pozostała ona pod okupacją III Rzeszy do 1944 roku. W tym roku Armia Czerwona w ramach operacji Bagration dotarła do twierdzy Brześć. Oddziały 70 Armii po sforsowaniu rzeki Bug oskrzydliły twierdzę od południowego zachodu. Kolejne jednostki z 65 Armii po zdobyciu Czeremchy obeszły Brześć od północy. Armia Czerwona zdobyła miasto 28 lipca 1944 roku[16].
W latach 1944–1991 twierdza Brzeska należała do ZSRR, a od 1991 roku znajduje się w granicach Białorusi. 22 czerwca 2008 w twierdzy brzeskiej miało miejsce spotkanie prezydenta Białorusi Alaksandra Łukaszenki z prezydentem Rosji Dmitrijem Miedwiediewem[17].
Twierdza brzeska w kulturze
edytujW 2010 roku zrealizowano film Twierdza brzeska w reżyserii Aleksandra Kotta, opowiadający o obronie twierdzy przez Armię Czerwoną w czasie agresji dokonanej przez III Rzeszę. Twierdza brzeska stanowi jedno z kluczowych miejsc w powieści szpiegowskiej polskiego pisarza Vincenta V. Severskiego z 2011 roku pt. Nielegalni. Zgodnie z jej fabułą na terenie twierdzy zostało ukryte archiwum Wydziału Polskiego NKWD, a wywiady Białorusi, Polski i Rosji podejmują walkę o jego zdobycie[18].
Galeria
edytuj-
Monumentalna rzeźba „Pragnienie”, w głębi pomnik „Męstwo” oraz cerkiew św. Mikołaja. Po prawej obelisk w kształcie bagnetu -
Brama Chełmska (Szpitalna) -
Brama Terespolska -
Pomnik bohaterów granicy -
Koszary twierdzy brzeskiej
Przypisy
edytuj- ↑ a b Fiszer i Gruszczyński 2009 ↓, s. 54.
- ↑ Rąkowski 2001 ↓, s. 26-27.
- ↑ a b Kucharski 2014 ↓, s. 36.
- ↑ Geresz 1994 ↓, s. 8.
- ↑ a b c d e f g Kucharski 2014 ↓, s. 37.
- ↑ a b Bieszanow 2015 ↓, s. 95.
- ↑ Bieszanow 2015 ↓, s. 99.
- ↑ Dołgowski 2016 ↓, s. 6.
- ↑ Bieszanow 2015 ↓, s. 114.
- ↑ a b Nowak 2014 ↓, s. 187.
- ↑ Leczyk 1987 ↓, s. 23,24.
- ↑ Bieszanow 2015 ↓, s. 133.
- ↑ Twierdza brzeska. Nieznana historia obrony w 1939 roku. Kresy.pl. [dostęp 2014-06-16].
- ↑ Azjatycka chytrość komandarma. Kresy.pl.
- ↑ Forczyk 2019 ↓, s. 115.
- ↑ Zbiniewicz 1988 ↓, s. 165.
- ↑ Rosja kokietuje Białoruś [online], www.tvn24.pl [dostęp 2017-11-27].
- ↑ Severski 2011 ↓, s. 807.
Bibliografia
edytuj- Władimir Bieszanow: Twierdza Brzeska. Warszawa: Bellona, De Agostini, 2015. ISBN 978-83-11-13609-0.
- Andrzej Dołgowski: Brześć nad Bugiem. Podróż w czasie 1919-1939. Warszawa: 2016. ISBN 978-83-11-14391-3.
- Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński: Operacja Barbarossa 1941. Hitlera uderza na ZSRR. Poznań: 2009. ISBN 978-83-261-0286-8.
- Robert Forczyk: Wojna pancerna na froncie wschodnim 1941-1942. Schwerpunkt. Łódź: 2019. ISBN 978-83-7731-253-7.
- Józef Geresz: Twierdza niepokonana, Obrona cytadeli w Brześciu nad Bugiem we wrześniu 1939 roku. Biała Podlaska – Warszawa: 1994.
- Grzegorz Rąkowski: Czar Polesia. Pruszków: 2001. ISBN 83-85557-92-X.
- Vincent Severski: Nielegalni. Warszawa: 2001. ISBN 978-83-231-2484-9.
- Christian Ganzer, Straty po stronie niemieckiej i radzieckiej jako wskaźnik długotrwałości i intensywności walk o twierdzę brzeską, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 40, 2013, s. 171–188.
- Christian Ganzer, Czy „legendarna twierdza” jest legendą? Obrona twierdzy brzeskiej w 1941 r. w świetle niemieckich i austriackich dokumentów archiwalnych, [w:] Wspólne czy osobne? Miejsca pamięci narodów Europy Wschodniej, Białystok/Kraków 2011, s. 37–47.
- Szymon Kucharski: Wrzesień 1939. Fortyfikacje stałe sprzed 1918 roku. Warszawa: 2014. ISBN 978-83-7945-008-4.
- Marian Leczyk: Sprawa brzeska. Warszawa: 1987. ISBN 83-05-11448-1.
- Maciej Nowak: Sprawa brzeska. Jedna z najbardziej zawikłanych tajemnic międzywojnia. Warszawa: 2014. ISBN 978-83-11-13188-0.
- Stanisław Łagowski: Szlakiem twierdz i ufortyfikowanych przedmości. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2005, s. 32–49. ISBN 83-88773-96-8.
- Fryderyk Zbiniewicz: Armia Radziecka w wojnie z hitlerowskimi Niemcami 1941-1945. Warszawa: 1988.