Szerszeń europejski
Szerszeń europejski (Vespa crabro), szerszeń groźny[2], zwykle nazywany szerszeniem[3][4] – gatunek owada z rodziny osowatych (Vespidae), z grupy żądłówek, największy z osowatych występujących w Europie Środkowej, pospolity na terenie całej Polski, zwłaszcza w pobliżu terenów zamieszkiwanych przez ludzi. Jest gatunkiem typowym rodzaju Vespa. Żywi się owocami, owadami (także tymi uznawanymi przez człowieka za szkodniki) i sokami drzew. Jego użądlenie może być niebezpieczne dla osób uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych.
| Vespa crabro[1] | |
| Linnaeus, 1758 | |
 Szerszeń europejski sfotografowany w Niemczech | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
szerszeń europejski |
Występowanie
edytujPierwotnie zasiedlał Europę zachodnią i północną oraz Azję północną w strefie klimatu umiarkowanego, po Japonię. Obecnie jest gatunkiem palearktycznym. Został introdukowany do Ameryki Północnej, tam stał się gatunkiem powszechnie występującym w Kanadzie i USA[5]. W Polsce szerszeń europejski jest jedynym przedstawicielem rodzaju Vespa. Pokrewne mu gatunki azjatyckie nie występują na terenie Europy Środkowej.
Typowym siedliskiem szerszeni europejskich są lasy liściaste[6]. Gniazda zakładane są w dziuplach drzew, zwłaszcza dębów[7], a także w norach ziemnych, opuszczonych ulach, czasem na wolnym powietrzu, lecz w miejscach osłoniętych (np. pod okapem dachu[8] lub w dziurach i zagłębieniach w ścianach budynków[6]). Ze względu na utratę naturalnych siedlisk owad ten przystosował się do życia w pobliżu terenów ludzkiej aktywności (tereny zurbanizowane oraz wykorzystywane rolniczo)[6]. Na terenach zurbanizowanych szerszenie korzystają również ze skrzynek lęgowych dla ptaków (zwykle opuszczonych, ale zdarza się, że koegzystują w skrzynce lęgowej razem z ptakami)[6].
Morfologia
edytujDługość ciała królowej (samica) 25–35 mm, samca 21–23 mm, a robotnicy 17–24 mm[8]. Ubarwienie zmienne, zależne od regionu (geograficzne odmiany barwne), płci i stopnia rozwoju (dymorfizm)[9]. Forma typowa dla obszaru Polski ma tułów czarny w rude plamy, odwłok żółty w czarne pasy[7]. Głowa szerszenia zaopatrzona jest w silne żuwaczki, z dobrze widocznym żółtym rysunkiem.
Biologia
edytuj
Wczesną wiosną samice zapłodnione poprzedniego roku przystępują do budowy gniazda. W tym celu wykorzystują masę papierową, wytworzoną przez nie z cząsteczek próchniejącego drewna i śliny. Wewnątrz gniazda samica buduje plastry ze skierowanymi ku dołowi otworami komórek. Rozmiary gniazd sięgają czasem 50 cm długości i wysokości. Po uformowaniu kilku pierwszych komórek plastra samica składa do nich jaja. Lęgną się z nich larwy, które karmione przez matkę (sokami roślin i zwierząt, głównie owadów[7]), szybko dorastają i przepoczwarczają się w robotnice. Od tej pory samica zajmuje się składaniem jaj, a robotnice zajmują się obroną gniazda, jego rozbudową, karmieniem larw i utrzymaniem odpowiedniej temperatury. Ostatnie larwy przekształcają się w pokolenie płodne samic i samców. Samce różnią się od samic brakiem żądła i dłuższymi czułkami. Podczas lotu godowego zapładniają samice, które rozlatują się we wszystkie strony szukając zimowiska, w którym zapadają w stan diapauzy. W warunkach klimatu umiarkowanego samce i robotnice giną z głodu i zimna. Loty ustają, gdy przez większość dnia temperatura nie wzrasta powyżej 10°C. Opuszczone gniazdo (mniej więcej 15-20 września) służy do zimowania skorkom, a także skórnikom i innym owadom wyjadającym pozostałe w nim resztki.
Szerszeń europejski żywi się owadami, owocami oraz sokami niektórych drzew.
Szerszenie korzystające ze skrzynek lęgowych dla ptaków zajmują te same gniazda w kolejnych latach, jeśli nie mają w swoim zasięgu innych miejsc (np. nowych, pustych skrzynek). Zwiększenie liczby dostępnych skrzynek badanych rojów skutkowało zakładaniem gniazd w nowych skrzynkach[6]. W warunkach naturalnych nie stwierdzano wykorzystywania starych gniazd.
Znaczenie gospodarcze
edytuj
Rola szerszeni w gospodarce człowieka nie jest jednoznaczna, zależna od lokalnych warunków[7]. Żywiąc się innymi owadami (zwłaszcza muchówkami[10]) mogą pełnić pożyteczną rolę, gdy zjadają owady uznawane przez człowieka za szkodniki, ale szerszenie zjadają również owady pożyteczne, np. pszczoły, nadgryzają dojrzałe owoce i uszkadzają młode drzewka, powodując w ten sposób szkody w leśnictwie i sadownictwie[3]. Mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia. Użądlenie przez szerszenia wywołuje w miejscu wprowadzenia jadu dotkliwy ból, zaczerwienienie i obrzęk[11], a u osób uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych może wywołać wstrząs anafilaktyczny.
Zakorzenione przeświadczenie o potencjalnie groźnym dla ludzi jadzie tych owadów oraz rozmiary szerszenia i nieprzyjemny dla człowieka dźwięk, jaki ten owad wydaje w czasie lotu powodują, że obecność szerszeni w pobliżu siedzib ludzkich może być uciążliwa, a niekiedy nawet niebezpieczna[3].
Jad
edytuj
Jad szerszeni europejskich jest porównywalny z jadem pszczół i os, zawiera jednak nieznacznie większą dawkę toksyn. Szerszenie nie są groźniejsze od mniejszych os, a doniesienia o kilku użądleniach zabijających dorosłych ludzi są zazwyczaj nieprawdziwe (jeżeli nie występuje reakcja alergiczna). Użądlenie szerszenia jest boleśniejsze od użądleń pszczół czy os z powodu większego i głębiej penetrującego żądła oraz około 5% zawartości acetylocholiny w jadzie, powodującej silne pieczenie rany. Pszczoły używają jadu do odganiania ssaków nawet tak dużych jak borsuki i niedźwiedzie od zapasów miodu zgromadzonych w ulu, szerszenie używają jadu do polowania na owady, a więc ich jad może być znacznie słabszy. Jeden szerszeń potrafi wstrzyknąć mniej niż 0,2 mg jadu za każdym użądleniem. Badania wykazują, że dawka śmiertelna jadu szerszeni to od 10[12] do 90 mg[13] jadu na każdy kilogram ciała, a więc potrzeba średnio kilkuset lub więcej użądleń, aby zabić człowieka. Ponieważ jednak tylko około 1/10 roju (liczącego zazwyczaj kilkaset owadów) atakuje i żądli, liczba ta w praktyce zostaje bardzo rzadko osiągnięta. Ponadto szerszenie są zazwyczaj mniej agresywne od os i trudniej je sprowokować do ataku.
Przypisy
edytuj- ↑ Vespa crabro, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Czesław Jura: Bezkręgowce : podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 606. ISBN 978-83-01-14595-8.
- ↑ a b c Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. I. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2004. ISBN 83-88147-04-8.
- ↑ Biologia. Multimedialna encyklopedia PWN Edycja 2.0. pwn.pl Sp. z o.o., 2008. ISBN 978-83-61492-24-5.
- ↑ Vespa crabro (hornet). The Natural History Museum, Londyn. [dostęp 2011-06-13]. (ang.).
- ↑ a b c d e Langowska i inni. Nest-Site Tenacity and Dispersal Patterns of Vespa crabro Colonies Located in Bird Nest-Boxes. „Sociobiology”. 56 (2), s. 375–282, 2010. (ang.).
- ↑ a b c d Henryk Sandner: Owady. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISBN 83-01-08369-7.
- ↑ a b Władysław Strojny: Nasze zwierzęta. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1981. ISBN 83-09-00045-6.
- ↑ J. Bequaert. The color forms of the common hornet, Vespa crabro Linnaeus. „Konowia”. 10, s. 101-109, 1932. (ang.).
- ↑ Langowska, 2010. Za: Edwards, R. 1980. Social wasps. Their biology and control. Rentokil Ltd., East Grinstead
- ↑ T.P. King, M.D. Spangfort. Structure and biology of stinging insect venom allergens. „International Archives of Allergy and Immunology”. 123, s. 99–106, 2000. (ang.).
- ↑ Habermann, E. (1974). Bienen- und Wespenstiche aus medizinischer Sicht. In:Allgemeine Deutsche Imkerzeitung (ADIZ), 11 p. 301-304
- ↑ Kulike, H. (1986). Zur Struktur und Funktionsweise des Hymenopterenstachels. In: Amts- und Mitteilungsblatt der Bundesanstalt für Materialprüfung, 16 p. 519-550