Wikipedia

Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej

straty wojenne w mieniu polskim

Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej – straty materialne w dobytku: środkach trwałych: nieruchomościach, gruntach, budynkach, budowlach i lokalach, maszynach i urządzeniach, środkach transportu, inwentarzu żywym, a także w infrastrukturze i wyposażeniu oraz aktywach, depozytach bankowych, zapasach towarów, surowcach i zasobach, które zostały poniesione przez Rzeczpospolitą Polską i jej obywateli w trakcie trwania II wojny światowej.

Kompletnie zniszczona polska wieś – Sucha
Niemiecki bombowiec nad Polską (1939).
Pałac Saski w Warszawie wysadzony w powietrze przez Niemców w grudniu 1944
Niemcy wysadzają kościół św. Michała z XIII wieku w Wieluniu
Ruiny Zamku królewskiego w 1945 roku
Zniszczony pałac Bruhla w Warszawie
Zbombardowane centrum Wielunia, miasto zostało zniszczone w ok. 70–75% w 1939 roku
Linia kolejowa koło Warszawy zniszczona przez wycofujące się oddziały niemieckie – 1945

Polska w czasie II wojny światowej poniosła największe straty biologiczne (na każdy tysiąc mieszkańców straciła 220 osób) i materialne (straty rzeczowe w przeliczeniu na jednego mieszkańca, które wyniosły 626 dolarów w porównaniu z 601 dolarami w Jugosławii)[1]. Według materiałów przedstawionych na Międzynarodowej Konferencji Reparacyjnej w Paryżu w roku 1946, straty rzeczowe w Polsce wyniosły odpowiednio 16,9 mld dolarów, w Jugosławii – 9,1 mld dolarów. 2/5 dóbr kulturalnych Polski zostało całkowicie zniszczonych[1]. Pod naciskiem mocarstw Polska musiała również odstąpić Związkowi Radzieckiemu 48% swojego terytorium, tracąc na wschodzie około 178 000 km². Większość powstałych strat była skutkiem okupacji niemieckiej, za drugą część strat odpowiedzialne było ZSRR.

Artykuł dotyczy jedynie strat materialnych. Straty osobowe Polski w czasie II wojny światowej opisane są w osobnym artykule.

Straty materialne Polski pod okupacją niemiecką

edytuj

Straty odniesione przez Polskę podczas okupacji niemieckiej możemy podzielić na kilka rodzajów:

  • Straty wynikające z działań wojennych i dokonanych przez nie zniszczeń,
  • Straty wynikające z rabunków i konfiskaty majątku ruchomego przez okupanta,
  • Straty wynikające z rabunkowej eksploatacji gospodarczej kraju oraz niewolniczej pracy ludności.

Powojenne szacunki Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów z 1947 (Sprawozdanie Biura Odszkodowań Wojennych w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski 1939–1945[2]), wskazywały ogromne straty polskie w ludziach, majątku narodowym i dorobku kulturowym:

  • Straty majątku narodowego – 38% stanu sprzed 1939 (największych zniszczeń okupant dokonał w ośrodkach przemysłowych i centrach wielkomiejskich).
  • Zniszczenia materialne mienia nieruchomego – budynki mieszkalne (162 190), zagrody wiejskie (353 876), fabryki i kompleksy fabryczne (14 000), sklepy prywatne i państwowe (199 751), warsztaty rzemieślnicze (84 436), 968 223 gospodarstw domowych[2].
  • Zniszczenie centrów wielkomiejskich i miast – straty wojenne Warszawy – 85% substancji miejskiej, 90% przemysłu, 72% zabudowy mieszkalnej, 90% dóbr kultury narodowej i zabytków, 700 000 ofiar śmiertelnych (co stanowiło łączne straty wojenne w ludziach Wielkiej Brytanii i USA). Całkowite zniszczenie i ograbienie getta warszawskiego w 1943, 95% strat, Jasło (97%), oraz zniszczenie portu w Gdyni.
  • Rabunek dóbr kulturalnych Polski – ogółem 43%. Zniszczono 25 muzeów, 35 teatrów, 665 kin, 323 domów ludowych. Straty wskutek nieodwracalnego zniszczenia zbiorów muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych – niemożliwe do precyzyjnego oszacowania, straty samych zbiorów bibliotecznych wyniosły ok. 66%. Zniszczono nieodwracalnie 22 miliony książek, Ogółem, okupant niemiecki dokonał w okupowanej Polsce rabunku ok. 516 000[3] pojedynczych dzieł sztuki, o wartości szacunkowej 11,14 miliarda dolarów (według kursu z 2001)[4]. W wyniku powojennej rewindykacji udało się odzyskać jedynie niewielki procent utraconych zbiorów zabytkowych, dzieł sztuki i eksponatów[5].
  • Straty w szkolnictwie polskim – zniszczono 17 szkół wyższych, 271 szkół średnich, 4880 szkół powszechnych, i 768 szkół innych. Dodatkowo zniszczenie instytutów badawczych, towarzystw naukowych, i fundacji różnego typu.
  • Straty służby zdrowia (majątek szpitali, infrastruktura, budynki) – 55% stanu sprzed 1939. Zniszczono 352 szpitali, 29 sanatoria przeciwgruźlicze, 24 zdrojowe zakłady lecznicze, 47 zakładów ubezpieczalni społecznych, 778 ośrodków zdrowia i ambulatoriów, 1450 gabinetów lekarskich i dentystycznych[2].
  • Straty w przemyśle (zarówno celowe niszczenie, jak i grabież maszyn i urządzeń) – 64,5% przemysł chemiczny, 64,3% poligraficzny, 59,7% elektrotechniczny, 55,4% odzieżowy, 53,1% spożywczy, 48% metalowy.
  • Straty w leśnictwie w wyniku rabunkowej gospodarki – wycięcie 75 mln metrów sześciennych grubizny, co odpowiada 400 000 hektarów lasu. Straty w gospodarce rolnej i hodowlanej – 1908 tys. koni, 3905 tys. bydła rogatego, 4988 tys. trzody chlewnej, 755 tys. owiec[2].
  • Zniszczenie w ponad 50% infrastruktury kolejowej, drogowej, transportu lotniczego i morskiego, infrastruktury telekomunikacyjnej (zniszczono 13 stacji radiofonicznych, 7 stacji radiotelegraficznych, skonfiskowano 867 000 odbiorników radiowych[2]). Zagrabiono lub zniszczono 2465 lokomotyw, 6250 wagonów kolejowych, 83 636 wagonów towarowych, 25 statków pełnomorskich i 39 statków przybrzeżnych portowych. Zniszczono 5948 km torów kolejowych, 47 767 metrów bieżących mostów kolejowych i wiaduktów, 14 900 km dróg o twardej nawierzchni, 15 500 metrów bieżących mostów drogowych[2].

Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów oszacowało po zakończonej II wojnie światowej, wartość strat wojennych Polski powstałych w wyniku okupacji niemieckiej z lat 1939–1945.

Łączną wartość poniesionych strat określono na kwotę 258 miliardów złotych przedwojennych[6], co stanowiło równowartość ok. 50 miliardów dolarów amerykańskich (w 1939 roku). Powyższe straty, po przeliczeniu na wartość z roku 2004, wynoszą ok. 650-700 miliardów dolarów amerykańskich. W tym straty wojenne samej stolicy Polski, Warszawy, wynoszą równowartość 45 miliardów dolarów[2].

Po zlikwidowaniu w 1947 Biura Odszkodowań Wojennych do danych zebranych przez Biuro powróciła w latach 1949–1951 Komisja przy Ministerstwie Finansów, która została powołana w celu ostatecznego określenia rozmiaru polskich strat wojennych[7].

Weryfikacja materialnych strat wojennych po upadku komunizmu

edytuj

Po roku 1990 podjęto kilka inicjatyw mających na celu pełne i wiarygodne ustalenie strat Polski w okresie II wojny światowej[8]. W 1990 r. wyliczono, że straty wojenne poniosło ponad 13 mln obywateli polskich w wyniku czego poszkodowanym oraz ich spadkobiercom należałoby się 285 mld dolarów odszkodowań[9].

Zabór mienia i konfiskaty majątków polskich

edytuj
Osobny artykuł: Wysiedlenia Polaków podczas II wojny światowej dokonane przez Niemców.
 
Rabunek mienia wysiedlonych Polaków. Obwieszczenie niemieckiego nadburmistrza Gdyni na sklepie wysiedlonych polskich właścicieli o „zabezpieczeniu dla żołnierza na froncie”. Gdynia, 10 lutego 1940
 
Przesiedleni w ramach akcji Heim ins Reich Niemcy bałtyccy otrzymują nowe domy w Kraju Warty po Polakach wysiedlonych z Wielkopolski.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej rozpoczęły się aresztowania członków Związku Polaków w Niemczech. Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów dla obrony III Rzeszy z dnia 27 lutego 1940 r.[10] związek został zdelegalizowany, a jego majątek skonfiskowany. Część działaczy rozstrzelano, a ok. 1200 członków uwięziono w obozach koncentracyjnych. Całkowitą liczbę prześladowanych szacuje się na co najmniej 2000 osób[11]. Straty materialne poniesione przez polską mniejszość narodową w Niemczech, spowodowane konfiskatą majątku wyceniane są na co najmniej 8,45 miliona reichsmarek[12]. Zarekwirowano również wszystkie środki zdeponowane w polskich instytucjach finansowych działających na terenie Niemiec jak Bank Robotników oraz Bank Słowiański. Kapitał zakładowy tej drugiej instytucji wynosił w momencie założenia 150 000 marek a 16 grudnia 1937 podniesiono go do sumy pół miliona reichsmarek. Jego obroty na rok przed wybuchem wojny wynosiły 30 426 000 marek[13].

Po dokonaniu aneksji polskiego terytorium w 1939 roku niemieckie okupacyjne władze wcieliły część zachodnich ziem II RP bezpośrednio w granice III Rzeszy. Obywatele polscy zamieszkali na tych terenach poddani zostali eksterminacji oraz wysiedleniom, a część z nich zmuszono do podpisania volklisty. Rozpoczęto masowe wysiedlenia Polaków z Pomorza, Wielkopolski, Śląska połączone z rabunkiem oraz konfiskatą majątku należącego do polskiego państwa oraz prywatnej własności obywateli polskich[14].

Jednym z pierwszych prawnych dokumentów dotyczących konfiskaty majątków polskich na terenach wysiedleńczych było wydane już 27 września 1939, a później uzupełniane „Rozporządzenie o konfiskacie polskiej własności w Prusach zachodnich”, w którym czytamy: „Aktywa państwa polskiego, instytucji państwowych, walory przyrodnicze oraz aktywa osób fizycznych i prawnych mogą być zatrzymane i skonfiskowane”[14]. Przepisy te spowodowały masowe przejmowanie własności polskiej – państwowej przez niemieckie państwo, a prywatnej przez osoby fizyczne narodowości niemieckiej.

Niemieckie dowództwo wojskowe, a później Główny Urząd Powierniczy do przejmowania prywatnych przedsiębiorstw oraz firm powoływały tzw. powierników. Z danych Głównego Urzędu Powierniczego wynika przykładowo, że na terenie Gdańsk-Prusy Zachodnie powiernictwem objęto 774 przedsiębiorstwa jak drogerie, hotele, spółdzielnie, drukarnie czy cegielnie[15].

Eksploatacja polskiej gospodarki

edytuj
 
Kontrola chłopskiego zaprzęgu przez patrol niemiecki w dystrykcie lubelskim. Policyjna akcja mająca na celu przeciwdziałanie nielegalnemu ubojowi zwierząt.
 
Ściąganie przymusowych kontyngentów w Okręgu Białystok.

Kontyngenty

edytuj
Osobny artykuł: Kontyngenty w okupowanej przez Niemców Polsce.

Niemcy przez cały okres okupacji w latach 1939–1944 pobierali od polskich rolników narzucone przymusowe kontyngenty. W latach 1940–1941 z Generalnego Gubernatorstwa wywieziono do III Rzeszy bez rekompensaty finansowej: 40 000 ton zboża, w 1942–1943 aż 633 470 ton, a pomiędzy 1942–1943 571 000[16] ton. W okresie 1940 do 1944 podobnie kształtowały się narzucone kontyngentami ilości wywiezionego bydła (7 510 ton w stosunku do 53 768 ton), cukru (4 500 ton w stosunku do 27 546 ton), kartofli (121 000 ton i 387 741 ton na koniec 1944) oraz tłuszczów (800 ton i 1355 ton w 1944)[16].

Kontyngenty niektórych produktów rolnych i hodowlanych w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1940–1944[16]
Rok Zboża tys. ton Ziemniaki tys. ton Buraki tys. ton Mleko mln litrów Jaja mln sztuk Mięso tys. ton
1940/41 1000 552 647 85 590 43
1941/42 1070 808 580 131 359 70
1942/43 1400 1590 807 210 270 110
1943/44 1600 1612 847 272 85
1944/45 1700

Zniszczenia miast

edytuj

Po roku 1990 wiele samorządów polskich miast podjęło próby oszacowania strat materialnych wynikających z II wojny światowej. Podjęto je m.in. w Warszawie, Łodzi, Poznaniu, Lublinie i Jaśle na Podkarpaciu.

Warszawa

edytuj
Osobny artykuł: Zburzenie Warszawy.
 
Warszawa w styczniu 1945

Jedne z największych zniszczeń wśród polskich miast odniosła stolica Polski Warszawa. Suma zniszczeń powstałych w wyniku oblężenia miasta we wrześniu 1939 roku, zagłady warszawskiego getta, powstania warszawskiego powstałych w sierpniu i wrześniu 1944, wyburzenia budynków przez Niemców w okresie popowstaniowym wyniosła 84% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy[17]. Jeśli przyjąć szacunek dla całego miasta z Pragą włącznie, to wynosił on 65%[17].

W ujęciu szczegółowym stan zniszczeń przedstawiał się następująco: mosty – 100%; kubatura budynków przemysłowych – 90%; budynki zabytkowe (w tym kościoły) – 90%; kubatura obiektów kultury – 95%; kubatura obiektów służby zdrowia – 90%; kubatura obiektów szkolnictwa – 70%; izby mieszkalne – 72,1%. Zniszczeniu uległo także 50% budynków i urządzeń elektrowni; 65% długości miejskiej sieci elektrycznej; 46% łącznej wartości obiektów gazowni i sieci gazowej; 100% central telefonicznych; 70% telefonicznej sieci kablowej; 30% łącznej wartości obiektów wodociągowych; 28,5% łącznej wartości obiektów kanalizacyjnych; 30% powierzchni ulic; 85% długości sieci tramwajowej; 91% kubatury zajezdni tramwajowych i autobusowych; 75% jednostek taboru tramwajowego; 98,5% lamp ulicznych; 60% drzewostanu w parkach; 60% wartości ogrodu zoologicznego; 95% urządzeń węzła kolejowego w granicach miasta; 100% dworców kolejowych, 100% urządzeń i sprzętu lotnictwa pasażerskiego; 85% taboru żeglugi rzecznej[18]. Obliczenia te nie obejmują strat mienia indywidualnego powstałych w wyniku grabieży oraz zniszczenie wraz z palonymi i burzonymi budynkami.

Autorzy sporządzonego w 2004 z inicjatywy Lecha Kaczyńskiego[19][20] Raportu o stratach wojennych Warszawy oszacowali całość strat materialnych poniesionych przez miasto i jego mieszkańców podczas II wojny światowej na 18,20 miliarda przedwojennych złotych (według wartości złotówki z sierpnia 1939), czyli 45,3 miliarda dolarów (według wartości obecnej). Po skorygowaniu błędów oraz rozszerzeniu szacunków straty Warszawy wyniosły w sumie ponad 54 mld dolarów[21][22].

Łódź

edytuj

Łódź uchodziła za miasto, które zostało najmniej dotknięte zniszczeniami w okresie II wojny światowej. W roku 2006 zespół naukowców z Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego pod kierunkiem prof. Krzysztofa Baranowskiego i prof. Andrzeja Lecha wyliczył straty wojenne Łodzi podczas II wojny światowej na 40 mld złotych[23].

„W wyniku tych szacunków pryska mit Łodzi jako miasta, które niewiele ucierpiało na skutek okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej” – Wojciech Michalski, dyrektor Wydziału Strategii i Analiz UMŁ[24]

Poznań

edytuj

Kolejnym miastem jakie policzyło swoje straty wojenne jest Poznań. W raporcie z 2006 roku mieszczą się następujące wartości zniszczeń wojennych poniesionych podczas II wojny światowej (według wartości złotówki z 1939 r.):

  • Straty w budynkach użyteczności publicznej – 266 004 794 zł,
  • Straty w obiektach zabytkowych – 53 292 799 zł,
  • Straty w budynkach mieszkaniowych – 176 550 759 zł,
  • Straty w kulturze i nauce – 118 608 430 zł,
  • Straty w przemyśle – 95 508 501 zł,
  • Straty w infrastrukturze miejskiej – 17 788 472 zł,
  • Straty w gospodarstwach i ruchomościach domowych – 297 211 200 zł.

Przy przeliczeniu na współczesną wartość ogół strat wojennych wynosi 10 980 894 880 zł według wartości z września 2006 r.[25][26]

Inne miejscowości (przykłady)

edytuj
 
Ciechanowiec spalony przez Niemców w 1944 r., zniszczenia w zabudowaniach w 65%
 
Zbombardowane centrum Wielunia w 1939 roku
 
Płonąca wieś na Kielecczyźnie
Osobny artykuł: Pacyfikacje wsi polskich podczas okupacji niemieckiej.
  • Bydgoszcz – Kościół jezuitów pw. św. Ignacego Loyoli z 1638 roku, Teatr Miejski z 1895 roku, synagoga z 1882 roku (nieodbudowane)
  • Ciechanowiec – spacyfikowany przez Niemców w 1944 roku. Straty materialne w zabudowaniach 65%.
  • Grudziądz – wieża Klimek z XIV wieku. Wysadzona w 1945 roku (odbudowana w 2014 roku)
  • Jasło – Miasto zostało zniszczone przez Niemców w 1944 roku w 95%.
  • Knyszyn – Pałac Krasińskich z XIX w. (nieodbudowany)
  • Krasne – Pałac Krasińskich z 1860 roku (nieodbudowany)
  • Łomża – Kościół Jezuitów św. Stanisława Kostki z lat 1621–161732. Zniszczony w 1944 roku (nieodbudowany)
  • Ossolin – zamek, którego pozostałości wysadzono po 1939 roku
  • Przasnysz – Kościół św. Ducha z XIV wieku. Zniszczony w 1941 roku (nieodbudowany)
  • Sochaczew – Kościół dominikanów pw. św. Wawrzyńca z 1760 roku. Wyburzony w 1941 roku (nieodbudowany)
  • Tarnów – kościół ss. Urszulanek z XIX wieku
  • Toruń – synagoga z 1847 roku (nieodbudowana)[27]
  • Nowy Wiśnicz – kościół karmelitów pw. Chrystusa Zbawiciela z lat 1622–1630. Wyburzony około 1942 roku (nieodbudowany)
  • Zgierz – kościół ewangelicki z 1825 roku. Wyburzony około 1940 roku (nieodbudowany)
  •  
    Kościół karmelitów w Nowym Wiśniczu
  •  
    Kościół jezuitów w Bydgoszczy

Zniszczone pomniki

edytuj

Niemieccy okupanci niszczyli wszelkie ślady kultury polskiej. Dużą skalę przybrała metodyczna akcja wysadzania i demontażu pomników w okupowanej Polsce:

Straty materialne Polski pod okupacją sowiecką

edytuj

We wrześniu 1939 województwa wschodnie RP znalazły się pod okupacją ZSRR. Już podczas II wojny światowej odłączone od Polski i wcielone jako część związkowych radzieckich republik do: Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR. Aneksja tej części terytorium Polski została zaakceptowana podczas konferencji teherańskiej oraz jałtańskiej. W wyniku czego Polska pod naciskiem mocarstw musiała odstąpić Związkowi Radzieckiemu 48% swojego terytorium, tracąc na wschodzie około 178 000 km², uzyskując ekwiwalent na zachodzie w wysokości około 101 000 km². Podjęte zmiany granic Polski przez Wielką Brytanię i USA w 1943 i 1945 bez pytania o zdanie rządu polskiego, były wyraźnym pogwałceniem zasad Karty Atlantyckiej.

Po wojnie nie oszacowano strat materialnych jakie państwo polskie odniosło w wyniku działalności Armii Czerwonej w latach 1939–1945. Ze względów politycznych oraz faktycznej okupacji terytoriów znajdujących się w granicach II RP przez ZSRR[28] kwestii tej nie uwzględnił bilans strat Polski pt. Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945, opracowany przez Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b [w: „Przegląd techniczny”. Naczelna Organizacja Techniczna (Poland), Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej (Poland), Poland. Główny Urząd Miar – 1984].
  2. ↑ a b c d e f g Mała Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1970, s. 1149.
  3. ↑ Rewindykacja dóbr kultury, msz.gov.pl.
  4. ↑ Dariusz Matelski: Polityka Niemiec wobec polskich dóbr kultury w XX wieku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2007, s. 160, 675. ISBN 978-83-7441-584-2.
  5. ↑ Ministerstwo Kultury – straty wojenne. kolekcje.mkidn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-26)]..
  6. ↑ Istnieją szacunki, iż była to trzynastokrotność dochodu narodowego Polski z 1938. Ale historia, 23 grudnia 2013, s. 4.
  7. ↑ Piotr Sobański, Zagadnienie restytucji polskich dóbr kultury zagrabionych przez hitlerowców podczas II wojny światowej, „Palestra”, 6, Naczelna Rada Adwokacka w Warszawie, 2017, s. 76, ISSN 0031-0344.
  8. ↑ LPR: oszacować straty podczas II wojny światowej [online], Wyborcza.pl, 8 września 2006 [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
  9. ↑ Andrzej Chmielarz, „Ekonomiczna eksploatacja ziem polskich w latach 1939–1945”, [1].
  10. ↑ wikisource, Rozporządzenie o organizacjach polskiej grupy narodowej w Rzeszy niemieckiej, Berlin, 27 lutego 1940, s. 1.
  11. ↑ Michał Nowosielski, Andrzej Sakson, Jan Sandorski: Pozycja prawna i majątek polskiej mniejszości narodowej w Niemczech: Ekspertyza dla Departamentu Prawno-Traktatowego MSZ. 2009-12-12. s. 8. [dostęp 2011-06-27].
  12. ↑ Michał Nowosielski, Andrzej Sakson, Jan Sandorski: Pozycja prawna i majątek polskiej mniejszości narodowej w Niemczech: Ekspertyza dla Departamentu Prawno-Traktatowego MSZ. 2009-12-12. s. 10–12. [dostęp 2011-06-27].
  13. ↑ Ryszard Hajduk, Stefan Popiołek „Leksykon Polactwa w Niemczech”, Związek Polaków w Niemczech, Opole 1939.
  14. ↑ a b Pospieszalski 1952 ↓.
  15. ↑ Barbara Powroźnik, Konfiskaty majątku polskiego w Gdyni, Biuletyn IPN nr 8-9 2009.
  16. ↑ a b c Łuczak 1979 ↓.
  17. ↑ a b Marek Getter, Straty ludzkie i materialne w Powstaniu Warszawskim, op.cit., s. 72.
  18. ↑ Marek Getter, Straty ludzkie i materialne w Powstaniu Warszawskim.
  19. ↑ Barbara Kasprzycka, „Kaczyński podliczył straty wojenne Warszawy”, „Gazeta Wyborcza”, 2004-11-16.
  20. ↑ Adam Grzeszak, „Rachunek za Warszawę” Polityka – nr 35 (2467) z dnia 2004-08-28; s. 38–41.
  21. ↑ „Wojenne straty Warszawy” – album [online], wp.pl, 18 października 2005 [zarchiwizowane z adresu 2012-07-22].
  22. ↑ Raport o stratach wojennych Warszawy. Miasto Stołeczne Warszawa, listopad 2004. [dostęp 2012-06-21]. (pol.).
  23. ↑ „Straty wojenne Łodzi” – raport z oszacowania strat i szkód poniesionych przez miasto Łódź wskutek wybuchu i trwania II wojny światowej oraz wynikłych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt getto”, Julian Baranowski, Krzysztof Baranowski, Lechosław Berliński, Andrzej Lech, Franciszek Sitkiewicz, UMŁ 2006.
  24. ↑ Raport ze zniszczonego miasta 2006-04-13.
  25. ↑ Andrzej Sakson, Raport stratach wojennych Poznania 1939–1945 [online], Nasza Wielkopolska, 2 września 2008 [zarchiwizowane z adresu 2009-01-01].
  26. ↑ „Raport – o stratach wojennych Poznania 1939-1945”, pod redakcją Andrzeja Saksona i Andrzeja Skarzyńskiego, Poznań 2006.
  27. ↑ Synagoga w Toruniu (ul. Szczytna) [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2017-02-22] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05].
  28. ↑ Okupacja sowiecka ziem polskich 1939-1941, Warszawa 2005.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Straty_materialne_Polski_w_czasie_II_wojny_światowej&oldid=75075144”