Wikipedia

Podgórze (Kraków)

Część Krakowa, dawniej osobne miasto
(Przekierowano z Stare Podgórze)
Ten artykuł dotyczy dzielnicy Krakowa. Zobacz też: Podgórze (dawna dzielnica Krakowa) i Podgórze Kraków.

Podgórze (oficjalnie Wolne i Królewskie Miasto Podgórze) – obszar Krakowa obejmujący zachodnią część obecnej dzielnicy XIII. Dawniej samodzielne miasto, które otrzymało prawa miejskie 26 lutego 1784 (rzekomo jako Josephstadt, na co jednak brak przekonujących dowodów[2]). 1 lipca 1915 połączyło się z Krakowem[3][4] i zostało jego XXII dzielnicą katastralną.

Układ urbanistyczny
dawnego miasta Podgórza
Zabytek: nr rej. A-608 z 26 października 1981[1]
Ilustracja
Widok Podgórza zza Wisły
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Kraków

Multimedia w Wikimedia Commons
Wolne Królewskie Miasto
Podgórze
część Dzielnicy XIII
Ilustracja
Rynek Główny miasta Podgórza,
zwany obecnie Rynkiem Podgórskim
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miasto

Kraków

Prawa miejskie

1784–1810 i 1815–1915

W granicach miasta

1 lipca 1915

Zarządzający

Franciszek Maryewski

Położenie na mapie Krakowa
Mapa konturowa Krakowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Wolne Królewskie MiastoPodgórze”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Wolne Królewskie MiastoPodgórze”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Wolne Królewskie MiastoPodgórze”
Ziemia50°02′39″N 19°56′57″E/50,044167 19,949167
Multimedia w Wikimedia Commons

Podgórze uzyskało prawa miejskie w 1784 roku, w 1810 roku włączone do Krakowa, ponowne nadanie praw miejskich w 1815 roku, połączone z Krakowem w 1915 roku[5].

W 1994 roku Podgórze wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Stradomiem, Piaskiem, Kazimierzem i Nowym Światem zostało uznane za Pomnik historii[6].

Historia

edytuj

Po I rozbiorze Polski władze austriackie utworzyły nowy ośrodek administracyjny i gospodarczy. Początkowo tworzono go w oparciu o wieś Ludwinów, którą zamierzano rozbudować, jednak ostatecznie wybór padł na tereny dotychczas słabo zagospodarowane i zaludnione leżące naprzeciw Kazimierza u stóp Góry Lasoty (stąd nazwa Podgórze), gdzie rozchodziły się drogi do Krakowa, Wieliczki i Skawiny. Udogodnienia wprowadzone patentem cesarskim z 1781 r. przyciągnęły rzemieślników i kupców. Liczne przywileje cesarskie gwarantujące daleko idącą swobodę osobistą (zwolnienie ze służby wojskowej, wolność wyznania i in.), prowadzenia działalności gospodarczej (bezpłatny przydział gruntów, zwolnienie z podatków, pomoc finansowa itp.), a także przygraniczne położenie na brzegu spławnej rzeki i na połączeniu szlaków handlowych, zapewniły Podgórzu szybki rozwój (w 1787 r. miało już 108 domów), które zaczęło stanowić konkurencję handlową dla Krakowa.

W 1784 r. cesarz Józef II nadał Podgórzu prawa wolnego miasta królewskiego, a w 1785 r. herb:

„W roku 1785 powstało z części tej wsi [Ludwinów] i kilku domów nad Wisłą zwanych Podgórzem miasto Podgórze. Cesarz Józef II nadał miastu wolność handlu i nazwał je Josefstadtem, ale to nazwisko ustąpiło dawniejszemu”[7].

III rozbiór Polski (1795) osłabił czynniki decydujące o uprzywilejowanej pozycji Podgórza. Jego rozwój nie następował już w takim tempie jak w pierwszej fazie.

W początkach XIX w. miasto przekształciło się w ośrodek o wyraźnym charakterze handlowo-przemysłowym. W 1809 r. w wyniku traktatu pokojowego z Schönbrunnu miasta: Kraków, Podgórze i Wieliczka wraz z otaczającymi je terenami włączone zostały do Księstwa Warszawskiego.

W 1810 r. wprowadzono centralistyczny system administracyjny wzorowany na francuskim, w konsekwencji Podgórze zostało włączone do Krakowa. Po raz pierwszy w historii granice administracyjne miasta Krakowa sięgnęły na południe poza główne koryto Wisły. Kraków został podzielony na cztery gminy (dzielnice); Podgórze zostało IV gminą, zachowując jednak odrębność administracyjną. W 1815 r. kongres wiedeński zdecydował o podziale ziem Księstwa Warszawskiego – odłączył Podgórze, które wróciło do Austrii, od terenów Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wisła została rzeką graniczną pomiędzy Wolnym Miastem Krakowem a Galicją.

W połowie XIX w. rozpoczęto budowę systemu fortyfikacji w obrębie Podgórza, m.in. ufortyfikowano kopiec Krakusa, który został otoczony fortem i głęboką fosą, oraz Krzemionki Podgórskie, na których wzniesiono dwie tzw. „baszty maksymiliańskie”. Na wzniesieniach stanowiących dalekie przedpola Podgórza wybudowano forty, m.in. w Prokocimiu, Rajsku, Wróblowicach, Skotnikach, Pychowicach, Bodzowie.

W Podgórzu wydawano lokalne pismo. Był nim społeczno-literacki tygodnik „Podgórzanin”, wydawany i redagowany przez Karola Breuera. Pierwszy jego numer ukazał się 1 stycznia 1900 r. Wydano 22 numery „Podgórzanina”. Ich treść stanowi m.in. kronikę codziennego życia mieszkańców Podgórza na przełomie wieków[8].

W 1913 r. Prezydent m. Krakowa Juliusz Leo określił Podgórze jako „perłę w pierścieniu gmin Kraków otaczających”, co było dowodem uznania dla osiągnięć miasta. Wśród społeczności Podgórza istniała duża niechęć do połączenia z Krakowem, ostatecznie jednak w 1913 r. Rada Miasta Podgórza uchwaliła połączenie z Krakowem, oficjalnie ogłoszone dopiero w 1915 r. Uroczystość połączenia Królewskiego Wolnego Miasta Podgórze i Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa odbyła się 5 lipca 1915 pośrodku „trzeciego mostu”, zwanego również mostem Krakusa. Kolejne lata były okresem zrastania się organizmów obu miast. J. Karpiniec podaje 22 sierpnia 1914 jako datę włączenia Podgórza do Krakowa[9]. Potwierdzeniem tego może być informacja w Telegramach Gazety Lwowskiej:

Wiedeń, 28 sierpnia. Wiener Ztg. ogłasza Najw. sankcyę[10] uchwalonego przez Sejm galicyjski projektu ustawy w sprawie połączenia Podgórza z Krakowem, w sprawie wyłączenia Podgórza z powiatu wielickiego, jakoteż w sprawie zmiany §§ 18, 42, 48, 49, 53, 54, 62, 67, 85 i 90 statutu m. Krakowa[11].

2 marca 1910 Rada Miejska w Podgórzu uchwaliła przyznanie obywatelstwa honorowego miasta burmistrzowi Franciszkowi Maryewskiemu[12]. 17 marca 1914 uchwałą Rada Miasta Podgórze przez aklamację tytuły honorowego obywatelstwa Podgórza otrzymali Kazimierz Gałecki, Witold Korytowski i Juliusz Leo[13].

Na początku XX wieku lekarzem miasta Podgórza był dr Kazimierz Smorągiewicz (zm. 1912)[14][15][16][17][18].

W czasie II wojny światowej, w latach 1941–1943 na terenie dzielnicy istniało getto żydowskie, do którego przesiedlono ludność żydowską z całego terenu Krakowa. Po jego likwidacji mieszkańców wywieziono do obozu pracy przymusowej w Płaszowie, a następnie do obozów zagłady, gdzie większość zginęła w komorach gazowych. W płaszowskim obozie w wyniku głodu, chorób i egzekucji straciło życie ok. 80 tys. osób.

 
Miasto Podgórze na planie z 1916 roku już jako dzielnica Krakowa.
 
Granice Miasta Podgórza w 1915 roku na tle obecnego podziału administracyjnego Krakowa.

W 1991 roku, po reformie administracyjnej, Kraków podzielono na osiemnaście dzielnic samorządowych. Dzielnica XIII objęła historyczną część Podgórza, część Ludwinowa, Płaszów, Rybitwy i Przewóz.

Zabytki

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2021-03-09].
  2. ↑ Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI - XVIII, Kraków 1994, s. 560-561, Cytat: Od dawna utrzymuje się twierdzenie, wywołujące zresztą stałe polemiki, że nowemu miastu nadali Austriacy na cześć cesarza nazwę Josephstadt. (...) Tymczasem w żadnych aktach urzędowych nie występuje nazwa Josephstadt. Przeciwnie, patent cesarski z 1784 r. używa nazwy "Podgórze", a nawet wyraźnie stwierdza, że nowe miasto ma być utrzymane przy teraźniejszej nazwie. Sprawa Josephstadtu nie jest jednak tylko jakąś legendą, jak chcą niektórzy. Najwyraźniej projekty wprowadzenia takiej nazwy istniały i nie dopiero po 1784 r. lecz już w początkach powstania osady.
  3. ↑ Ustawa z dnia 22. sierpnia 1914 w przedmiocie połączenia król. woln. miasta Podgórza z slot. król. miastem Krakowem, wyłączenia tegoż miasta z okręgu Rady powiatowe] Wielickiej, oraz w przedmiocie zmiany §§ 18, 42, 48, 49, 53, 54, 62, 67, 85 i 99 statutu stoł. król. miasta Krakowa Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1915, cz. III, nr 15
  4. ↑ Obwieszczenie Prezydyum e. k. galicyjskiego Namiestnictwa z dnia 18. czerwca 1915 L. 12.470/pr., którem w porozumieniu z Wydziałem krajowym wyznacza się na zasadzie art. XV ustawy z dnia 22. sierpnia 1914 Dz. u. kr. Nr. 15 z r. 1915 termin, w którym terytoryum miasta Podgórza przejdzie pod zarząd Rady miejskiej i Magistratu król. stoł. miasta Krakowa Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1915, cz. VI, nr 31
  5. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 60–61.
  6. ↑ Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 418).
  7. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa 1884: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 Tom V, s. 476.
  8. ↑ Marek Żukow-Karczewski, „Krakowska” i inne. Krótka historia wzlotów i upadków krakowskiej prasy, „Gazeta Krakowska”, 24 (13937), 29–30 I 1994.
  9. ↑ Jan Karpiniec, Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka, Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych Tom II, Lwów: sgł. Kasa im. J. Mianowskiego, Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1932, s. 29.
  10. ↑ Sankcya oznaczała zatwierdzenie przez Cesarza prawa uchwalanego przez reprezentacje krajowe (sejmy) – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I, s. 62.
  11. ↑ Gazeta Lwowska nr 196 z 29 sierpnia 1914 r. s. 5. [online], jbc.bj.uj.edu.pl [dostęp 2019-12-08].
  12. ↑ Kronika. Uczczenie burmistrza Maryewskiego. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 101 z 4 marca 1910. 
  13. ↑ Rada Miasta Podgórze. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 87 z 18 marca 1914. 
  14. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1901. Lwów: 1901, s. 374.
  15. ↑ Kronika. Z Podgórza. „Nowa Reforma”, s. 3, nr 141 z 22 czerwca 1905. 
  16. ↑ Nowiny krakowskie. „Naprzód”, s. 3, nr 282 z 14 października 1906. 
  17. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: 1911, s. 461, 910.
  18. ↑ Kronika. Zmarli. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 167 z 24 lipca 1912. 

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Podgórze_(Kraków)&oldid=75039725”