Skalnica (roślina)
Skalnica (Saxifraga L.) – rodzaj roślin z rodziny skalnicowatych (Saxifragaceae). Obejmuje ok. 470 gatunków, i to po wyłączeniu tradycyjnie włączanych tu ok. 80 gatunków z rodzaju Micranthes[4]. Rosną one głównie na półkuli północnej – w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Na południu zasięg rodzaju sięga do Tajlandii w Azji, Etiopii w Afryce oraz obejmuje Kordyliery i Andy na obu kontynentach amerykańskich[4][5], gdzie na południu obejmuje też Ziemię Ognistą[6][4]. Najwięcej gatunków występuje w górach w zbiorowiskach trawiastych oraz na skalistych zboczach[5]. W Polsce rośnie 16 gatunków rodzimych z tego rodzaju (plus ew. dwa z rodzaju Micranthes dawniej włączane do Saxifraga)[7].
 Saxifraga granulata | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
skalnica |
| Nazwa systematyczna | |
| Saxifraga L. Sp. Pl. 398. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne[5]. Dawniej sądzono, że rośliny z tego rodzaju rosnąc na skałach, powodują ich rozłupywanie, stąd nazwa naukowa od łacińskich słów saxum = skała i frango = kruszyć[8][9]. To samo przekonanie było powodem stosowania tych roślin do leczenia kamicy nerkowej[9] (co wynikało z doktryny sygnatur – wierzenia, że kształt lub siedlisko rośliny jest wskazówką jej zastosowania)[6].
Morfologia
edytuj- Pokrój
- Drobne lub niewielkie, osiągające zwykle do 30 cm wysokości byliny[5] (rzadko do 100 cm[9]), często tworzące gęste darnie[8], rośliny kłączowe, nierzadko z rozłogami, rzadko rośliny dwuletnie (S. adscendens) i jednoroczne (S. tridactylites)[9]. Nagie lub owłosione, czasem gruczołowato[9].
- Liście
- Skrętoległe, odziomkowe i łodygowe[9], te pierwsze często skupione w rozetach przyziemnych i skórzaste[5][5], liście łodygowe zwykle zredukowane, ogonkowe lub siedzące, bez przylistków. Blaszka nerkowata, okrągła, jajowata, łopatkowata, eliptyczna, równowąska, całobrzega, ząbkowana, piłkowana lub klapowana, z użyłkowaniem liścia pierzastym lub dłoniastym[9].
- Kwiaty
- Obupłciowe, rzadko jednopłciowe, na szypułkach, zebrane w luźne grona, wierzchotki lub wiechy wierzchotkowe[9], często wsparte przysadkami[9]. Kielich i korona 5–krotne, działki i płatki wolne, czasem tych drugich brak. Jeśli płatki są obecne mają kolor biały, kremowy, pomarańczowy, różowy, czerwony lub fioletowy i często są żółto, pomarańczowo lub czerwono kropkowane. W kwiatach 10, rzadko 8 pręcików, o nitkach cienkich lub spłaszczonych. Zalążnia dolna do górnej, z dwóch owocolistków, każdy z własną szyjką słupka[5][9].
- Owoce
- Wielonasienne torebki zwieńczone dwoma, rzadziej trzema dzióbkami[9], otwierające się dwiema klapami. Nasiona zwykle bardzo drobne[5], brązowe, eliptyczne lub jajowate, gładkie, rzadziej ze zgrubieniami lub brodawkowane, ale nigdy nie żeberkowane[9].
- Rodzaje podobne
- Mimo odległego pokrewieństwa i istotnych różnic dotyczących cech budowy mikroskopowej (pyłku, zarodków i nasion)[10] bardzo podobne pod względem budowy makroskopowej są rośliny z rodzaju Micranthes. Różnią się liśćmi z reguły tylko odziomkowymi (jeśli są u nich łodygowe to skupione tylko w dolnej części łodygi) oraz żebrowanymi nasionami[9].
Systematyka
edytujRodzaj jest typowym dla rodziny skalnicowatych Saxifragaceae[11]. W tradycyjnym, szerokim ujęciu rodzaj jest taksonem polifiletycznym – obejmuje dwie grupy gatunków, które mimo morfologicznych podobieństw są odlegle spokrewnione w obrębie rodziny. Około 80 gatunków zagnieżdżonych jest w tzw. kladzie Heucheroides. Rośliny te wyodrębniane są współcześnie w rodzaj Micranthes, siostrzany względem pary rodzajów śledziennica Chrysosplenium i peltobojkinia Peltoboykinia, bliżej spokrewniony z większością rodzajów rodziny niż z resztą gatunków, z którymi tradycyjnie był łączony, tworzących wąsko ujmowany rodzaj Saxifraga w obrębie monotypowego kladu Saxifragoides[10][9].
- Gatunki flory Polski[7]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[7], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[4]
- skalnica darniowa Saxifraga moschata Wulffen
- skalnica dwuletnia Saxifraga adscendens L.
- skalnica cienista Saxifraga umbrosa L. – antropofit zadomowiony
- skalnica gronkowa Saxifraga paniculata Mill.
- skalnica jastrzębcowata Saxifraga hieracifolia Waldst. & Kit. ≡ Micranthes hieraciifolia (Waldst. & Kit. ex Willd.) Haw.
- skalnica karpacka Saxifraga carpatica Rchb.
- skalnica mchowata Saxifraga bryoides L.
- skalnica nakrapiana Saxifraga aizoides L.
- skalnica naprzeciwlistna Saxifraga oppositifolia L.
- skalnica naradkowata Saxifraga androsacea L.
- skalnica odgiętolistna Saxifraga retusa Gouan
- skalnica seledynowa Saxifraga caesia L.
- skalnica śnieżna Saxifraga nivalis L. ≡ Micranthes nivalis (L.) Small
- skalnica tatrzańska Saxifraga wahlenbergii Ball
- skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus L.
- skalnica trójpalczasta Saxifraga tridactylites L.
- skalnica ziarenkowata Saxifraga granulata L.
- skalnica zwisła Saxifraga cernua L.
- skalnica zwodnicza Saxifraga sponhemica C.C. Gmel. ≡ Saxifraga rosacea subsp. sponhemica (C.C.Gmel.) D.A.Webb
- Lista gatunków
Zastosowanie
edytujWiele gatunków to rośliny uprawiane jako rośliny ozdobne w licznych odmianach uprawnych. W obrębie rodzaju wyhodowano także liczne mieszańce międzygatunkowe.
- Gatunki uprawiane[12]
- Saxifraga × andrewsii Harv. – skalnica Andrewsa
- Saxifraga androsacea L. – skalnica naradkowata
- Saxifraga aphylla Sternb. – skalnica bezlistna
- Saxifraga × apiculata Engl. – skalnica poduszkowa
- Saxifraga × arendsii Engl. – skalnica Arendsa
- Saxifraga aspera L. – skalnica szorstka
- Saxifraga × borisii Kellerer ex Sünd. – skalnica Borysa
- Saxifraga × boydilacina Horný, Soják & Webr – skalnica jednokwiatowa
- Saxifraga bronchialis L. – skalnica nerkowata
- Saxifraga bryoides L. – skalnica mchowata
- Saxifraga × burnatii Sünd. – skalnica Burnata
- Saxifraga burseriana L. – skalnica Bursera
- Saxifraga caesia L. – skalnica seledynowa
- Saxifraga callosa Sm. – skalnica języczkowata
- Saxifraga cebennensis Rouy & E.G.Camus – skalnica seweńska
- Saxifraga cernua L. – skalnica zwisła
- Saxifraga cespitosa L. – skalnica rozesłana
- Saxifraga × churchillii Huter – skalnica Churchilla
- Saxifraga cochlearis Rchb. – skalnica łyżkolistna
- Saxifraga cortusifolia Siebold & Zucc. – skalnica zarzyczkolistna
- Saxifraga cotyledon L. – skalnica zagłębiona
- Saxifraga crustata Vest – skalnica inkrustowana
- Saxifraga cuneata Willd. – skalnica klinowata
- Saxifraga cuneifolia L. – skalnica klinolistna
- Saxifraga cymbalaria L. – skalnica bluszczykolistna
- Saxifraga diversifolia Wall. ex Ser. – skalnica różnolistna
- Saxifraga × elisabethiae Sünd. – skalnica Elżbiety
- Saxifraga × eudoxiana Kellerer ex Sünd. – skalnica Eudoksji
- Saxifraga federici-augusti Biasol. – skalnica Fryderyka-Augusta
- Saxifraga ferdinandi-coburgi Kellerer & Sünd. – skalnica książęca
- Saxifraga fortunei Hook. – skalnica Fortune'a
- Saxifraga geranioides L. – skalnica bodziszkowata
- Saxifraga × geum L. – skalnica kuklikowata
- Saxifraga × hardingii Horný, Soják & Webr – skalnica Hardinga
- Saxifraga hirsuta L. – skalnica szorstkowłosa
- Saxifraga × hornibrookii Horný, Soják & Webr – skalnica Hornibroka
- Saxifraga hostii Tausch – skalnica Hosta
- Saxifraga hypnoides L. – skalnica rokietowa
- Saxifraga × irvingii A.S.Thomps. – skalnica Irvinga
- Saxifraga juniperifolia Adams – skalnica jałowcowata
- Saxifraga lilacina Duthie – skalnica liliowa
- Saxifraga longifolia Lapeyr. – skalnica długolistna
- Saxifraga luteoviridis Schott & Kotschy – skalnica żółtozielona
- Saxifraga × macnabiana R.Linds. – skalnica McNaba
- Saxifraga marginata Sternb. – skalnica obrzeżona
- Saxifraga × megaseiflora A.S.Thomps. – skalnica wielkokwiatowa
- Saxifraga moschata Wulfen – skalnica darniowa
- Saxifraga muscoides All. – skalnica mchowa
- Saxifraga mutata L. – skalnica zmienna
- Saxifraga nevadensis Boiss. – skalnica newadzka
- Saxifraga oppositifolia L. – skalnica naprzeciwlistna
- Saxifraga paniculata Mill. – skalnica gronkowa
- Saxifraga × pauliniae Sünd. – skalnica Pauliny
- Saxifraga poluniniana Harry Sm. – skalnica Polunina
- Saxifraga retusa Gouan – skalnica odgiętolistna
- Saxifraga rosacea Moench – skalnica różowa
- Saxifraga rotundifolia L. – skalnica okrągłolistna
- Saxifraga sancta Griseb. – skalnica uświęcona
- Saxifraga scardica Griseb. – skalnica skardyjska
- Saxifraga sempervivum K.Koch – skalnica rojnikowata
- Saxifraga stolonifera Curtis – skalnica rozłogowa
- Saxifraga stribrnyi (Velen.) Podp. – skalnica Stribrnego
- Saxifraga taygetea Boiss. & Heldr. – skalnica bałkańska
- Saxifraga tenella Wulfen – skalnica delikatna
- Saxifraga trifurcata Schrad. – skalnica trójdzielna
- Saxifraga × urbium D.A.Webb – skalnica cieniolubna
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-05].
- ↑ a b c d Saxifraga Tourn. ex L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-01-22].
- ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 98. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 831, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 161, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 151. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Luc Brouillet, Patrick E. Elvander, Saxifraga Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-01-22].
- ↑ a b Natalia Tkach, Martin Röser, Matthias H. Hoffmann, Molecular phylogenetics, character evolution and systematics of the genus Micranthes (Saxifragaceae), „Botanical Journal of the Linnean Society”, 178 (1), 2015, s. 47–66, DOI: 10.1111/boj.12272 [dostęp 2023-01-22].
- ↑ James L. Reveal, Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – S [online], plantsystematics.org [dostęp 2023-01-22].
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 159-160. ISBN 978-83-925110-5-2.
Identyfikatory zewnętrzne: