Satyr albo Dziki mąż

Satyr albo Dziki mąż – poemat satyryczno-polityczny Jana Kochanowskiego, napisany w 1563 roku, a wydany drukiem w 1564. Stanowi krytykę wad społeczeństwa polskiego, wyrażaną przez tytułowego bohatera. Kochanowski zadedykował go królowi Zygmuntowi Augustowi. Utwór wprowadził do literatury polskiej gatunek poematu satyrowego.

Satyr albo Dziki mąż

Karta tytułowa Satyra albo Dzikiego męża
Autor	Jan Kochanowski
Typ utworu	poemat satyryczno-polityczny
Data powstania	1563
Wydanie oryginalne
Język	polski
Data wydania	1564

Kochanowski wręcza Satyra Zygmuntowi Augustowi rysunek Feliksa Sypniewskiego w Tygodniku Ilustrowanym (1884).

Okoliczności powstania i publikacji utworu

Kochanowski napisał Satyra jesienią w 1563 roku (w październiku lub listopadzie), jednak być może rozmowy o stworzeniu takiego utworu prowadził ze swoim mecenasem, Piotrem Myszkowskim już 12 lub 13 lipca 1563 roku w Wilnie. Utwór został wydany w 1564. Był dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi.

Zarys treści

Bohaterem utworu jest tytułowy satyr, który dawniej towarzyszył Bachusowi, a później ze swojej kryjówki w lesie obserwował społeczeństwo polskie i widział stopniowy jego upadek oraz zaprzepaszczenie dawnych wartości i dobrych obyczajów. Las opuścił z powodu huku siekier, jaki pojawił się wówczas, gdy Polacy porzucili rzemiosło wojenne i zajęli się handlem. Satyr postanawia przemówić do Polaków i uświadomić im ich wady narodowe i popełniane błędy. Krytykuje m.in. nadmierne polemiki religijne, porzucenie chwały i umiejętności wojennych przez szlachtę, zajęcie się przez nią handlem zbożem i bydłem, osłabienie obronności kraju, zbytek i pieniactwo; proponuje reformę szkolnictwa i sądownictwa, odnowę moralną i powrót do dawnych, dobrych tradycji i obyczajów. Po zakończeniu wypowiedzi satyr zostaje przez zirytowanych słuchaczy przepłoszony motykami, służącymi do karczowania pni ściętych drzew.

Konstrukcja postaci tytułowej

Kochanowski nawiązuje do postaci satyra (utożsamianego zazwyczaj z sylenem), występującego w tradycji antycznej w roli filozofa i moralizatora. Postacie te występowały w takiej roli w greckim dramacie satyrowym (jako chór). Sylen-moralizator pojawił się także w Eklodze IV Wergiliusza i Uczcie Platona (w tym ostatnim utworze Sylen został zestawiony z Sokratesem). Nobilitacji postaci satyra dokonał też Erazm z Rotterdamu w (znanych i czytanych przez Kochanowskiego) Adagiach – z postacią Satyra (niepozornego z zewnątrz, ale mądrego i moralnego) porównuje filozofów, apostołów i Jana Chrzciciela. Kochanowski korzystał z tej tradycji, tworząc postać samotnika i odmieńca, obserwującego społeczność i przejmującego się jej moralnością.

Podtytuł utworu nawiązuje z kolei do wywodzącej się ze średniowiecznego folkloru postaci „dzikiego męża”, odludka, żyjącego poza cywilizacją i społeczeństwem (często ze swoją partnerką, „dziką kobietą”), prostaka mogącego wytykać błędy społeczności. „Dziki mąż” pojawiał się często na szyldach, w zabawach karnawałowych, herbach, rycinach, gobelinach i utworach literackich. W świadomości ludzi renesansu często utożsamiany był z satyrem. Kochanowski dokonał syntezy obu postaci; było to możliwe, ponieważ obie były tzw. personae leves – postaciami niskimi, nie wzniosłymi. Prawdopodobnie synteza podyktowana była chęcią sprostania różnorodnym skojarzeniom odbiorców – elita intelektualna kojarzyłaby antycznego satyra, natomiast prostej szlachcie lepiej znana była swojska postać „dzikiego męża”.

Forma utworu

Utwór zbliżony jest budową do przemówienia wygłaszanego na sejmie (bohater zakłada odpowiedź innych na swoje wystąpienie, wychwytuje pomruki i komentarze słuchaczy, monolog kierowany jest do licznego audytorium, Satyr przemawia jednocześnie jako osoba z zewnątrz i jako przedstawiciel szlachty). Początek nawiązuje do oracji stosowanych na scenie teatralnej – Satyr używa formuły Tak jako mię widzicie..., która często była stosowana przez postacie wygłaszające prolog, poprzedzający przedstawienie.

Satyr napisany jest trzynastozgłoskowcem 7+6, zawiera dokładne, półtorazgłoskowe rymy. Występują w nim liczne przerzutnie, często podkreślające szczególnie istotne wyrazy, poprzez umiejscowienie ich na końcu wersu.

Recepcja

Utwór był w okresie renesansu ceniony i popularny – około 1564 roku doczekał się trzech wydań, jednocześnie w dwóch oficynach wydawniczych – u Marka Szaffenberga i u Mateusza Siebenychera. Utwór chwalił m.in. Andrzej Patrycy Nidecki w listach do Stanisława Hozjusza. Pojawiły się liczne utwory inspirowane Satyrem, m.in. anonimowy Proteus abo Odmieniec (1564), Rozmowa Polaka z Litwinem Augustyna Rotundusa (1564) oraz Satyry Marcina Bielskiego.

Zobacz też

• lista dzieł Jana Kochanowskiego

Bibliografia

• Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13133-0.
• Jerzy Ziomek: Renesans. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 83-01-11766-4.

Linki zewnętrzne

• Satyr albo Dziki mąż w serwisie Polona