Wikipedia

Róża igiełkowata

gatunek rośliny

Róża igiełkowata (Rosa acicularis Lindl.) – gatunek krzewu z rodziny różowatych. Jego zasięg obejmuje strefę klimatu umiarkowanego chłodnego (borealną) w Eurazji i Ameryce Północnej. Wyróżnia się dwa podgatunki – typowy subsp. acicularis w Eurazji i subsp. sayi rosnący w Ameryce Północnej (oba spotykają się w rejonie Alaski). Roślina związana jest z różnymi siedliskami w lasach, zaroślach oraz w miejscach otwartych – na łąkach i zboczach.

Róża igiełkowata
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

różowce

Rodzina

różowate

Rodzaj

róża

Gatunek

róża igiełkowata

Nazwa systematyczna
Rosa acicularis Lindley
Rosarum Monographia: 1820 44, t. 8 1820[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Gatunek jest istotny jako roślina pokarmowa wielu gatunków zwierząt, a przy tym oferuje miejsce schronienia i gniazdowania dla wielu z nich. Owoce szupinkowe bogate w witaminę A i C spożywane są także przez ludzi – służą do wyrobu dżemów, galaretek i syropów. Po wysuszeniu i zmieleniu służą jako dodatek do wypieków. Młode owoce i pędy spożywane były jak warzywo, a liście i płatki kwiatów spożywane są w postaci naparów. Różne części rośliny wykorzystywane są w medycynie ludowej[5].

Zasięg geograficzny

edytuj

Gatunek ma zasięg cyrkumborealny[6]. Rośnie w północno-wschodniej Europie, północnej Azji i w północnej części Ameryki Północnej. W Europie zwarty obszar występowania obejmuje południowo-wschodnią część Finlandii i poprzez rozległe obszary północnej Rosji sięga po Ural, wzdłuż którego schodzi nieco na południe. We wschodniej części Półwyspu Skandynawskiego róża ta rośnie w rozproszeniu sięgając w kierunku zachodnim pojedynczymi stanowiskami po północno-wschodnią Szwecję[7]. W Azji rośnie na całej Syberii, pojedynczymi stanowiskami sięgając po wybrzeża Oceanu Arktycznego[7]. Na południu wyspowymi obszarami występowania sięga gór Pamir i Tienszan[6][7], Mongolii i północnych Chin (prowincje i regiony: Gansu, Hebei, Heilongjiang, Jilin, Liaoning, Mongolia Wewnętrzna, Shaanxi, Shanxi, Sinciang)[8]. Na Dalekim Wschodzie zasięg obejmuje Półwysep Koreański, północną część Wysp Japońskich, Kamczatkę i Półwysep Czukocki[7].

W Ameryce Północnej gatunek rośnie na Alasce i na rozległych obszarach Kanady i północnej części Stanów Zjednoczonych. Wzdłuż Gór Skalistych schodzi najdalej na południe do Nowego Meksyku. Na nizinach południowa granica występowania sięga stanów: Dakota Południowa, Illinois, Nowy Jork. Wyspowo gatunek rośnie także w górach w Wirginii Zachodniej[7][9].

Na wschodnich krańcach Syberii, na Alasce i być może w Jukonie spotykają się dwa podgatunki – typowy (subsp. acicularis) o zasięgu obejmującym Eurazję i subsp. sayi rosnący w Ameryce Północnej[10].

W Polsce gatunek jest rzadko uprawiany (introdukowany w XIX i XX wieku[11]) i dziczejący[12], przy czym lokalnie jest już zadomowiony (ma status kenofita)[11]. Jako gatunek introdukowany podawany jest także z krajów bałtyckich[13].

Morfologia

edytuj
 
Pęd róży igiełkowatej
 
Listki liścia róży igiełkowatej
 
Dojrzewający owoc szupinkowy róży igiełkowatej
 
Owoce właściwe (niełupki) róży igiełkowatej
Pokrój
Krzew o prosto w górę rosnących lub słabo wyginających się, tęgich pędach, tworzący rozległe zarośla[10] osiągające zwykle do 2 m wysokości[6][10], rzadko wyższe[8][10]. Pędy są jasnobrązowe, bliżej wierzchołków czerwonobrązowe, nieowłosione, ale bardzo gęsto pokryte igiełkowatymi i szczeciniastymi kolcami[8][10], z których największe, nieco spłaszczone osiągają do 9 mm długości i 4 mm szerokości u nasady[10], dominujące, gęste szczeciniaste kolce mają do ok. 4 mm długości[8].
Liście
U nasady z przylistkami osiągającymi do 25 mm długości i 8 mm szerokości, na znacznej długości przyrośniętymi do ogonka, z szerokojajowatymi, wolnymi końcami. Całobrzegie lub gruczołowato piłkowane, czasem omszone. Liście złożone z 3–7 listkami osiągają od 5 do 15 cm długości. Oś liścia z rzadkimi kolcami, naga lub omszona. Listki eliptyczne do jajowatych o długości od 2 do 6 cm i o szerokości od 1,3 do 3,2 cm (rzadko nieco mniejsze lub większe). U nasady zaokrąglone. Blaszka od spodu jasnozielone, omszona lub naga, rzadko z siedzącymi gruczołkami, z wyraźnie wystającymi żyłkami wiązek przewodzących. Górna strona blaszki naga lub rzadko owłosiona, ciemniejsza, matowa. Blaszka na brzegu zwykle pojedynczo lub niewyraźnie podwójnie piłkowano-ząbkowana (po każdej stronie listków jest od 11 do 25 ząbków). Ząbki ostre lub stępione, z gruczołkiem na szczycie lub bez[10][8].
Kwiaty
Wyrastają pojedynczo lub zebrane w kwiatostany po 2–3. Szypułki ok. 2–3,5 cm długie, gęsto gruczołowato owłosione[8] lub nagie[10]. Wsparte przysadkami w liczbie od jednej do trzech, o długości do 22 mm i szerokości do 14 mm, jajowatymi lub jajowato-lancetowatymi, całobrzegimi lub brzegu gruczołowato piłkowanymi lub wcinanymi[10][8]. Hypancjum elipsoidalne, zwykle nagie, rzadko gruczołowato owłosione[8]. osiągające 5–8 mm długości i 4–6 mm średnicy[10]. Pięć działek kielicha ma kształt lancetowaty, są całobrzegie (rzadko pierzasto podzielone[10]), od zewnątrz nagie lub owłosione i ogruczolone z rzadkimi szczecinkami, od wewnątrz są gęsto omszone, o długości 20–33 mm szerokości do 3,5 mm. Korona kwiatu składa się z 5 płatków rosnących w jednym okółku, barwy od czerwonoróżowej do jasnoróżowej, rzadko białej. Płatki osiągają od 22 do 25 mm długości i 20–25 mm szerokości (rzadko bywają mniejsze i węższe). Pręciki bardzo liczne (od 75 do 100). Owocolistków jest od 18 do 33. Szyjki słupków owłosione, wystają na 1 mm ponad szerokie (ok. 4 mm średnicy) orficjum i dysk (zwężone do ok. 2 mm ujście dna kwiatowego)[8][10].
Owoce
Niełupki, których w jednym kwiecie powstaje od 14 do 25, osiągających 4 mm długości i 2–2,5 mm średnicy. Zebrane są wewnątrz czerwonego (po dojrzeniu), mięsistego i nagiego owocu pozornego (szupinkowego) mającego kształt kulisty do elipsoidalnego o długości 10–23 i średnicy 9–11 mm. Owoc pozorny jest nagi i zwieńczony wyprostowanymi, trwałymi działkami[10].

Biologia i ekologia

edytuj

Róża igiełkowata rośnie w lasach, zwłaszcza brzozowych[8], brzozowo-modrzewiowych i sosnowych[10] (w tym na porębach i skrajach lasów)[8], w Ameryce Północnej także w lasach brzozy papierowej i topoli osikowej[5], w widnych partiach lasów świerkowych ze świerkiem białym i czarnym[5], poza tym w całym zasięgu w zaroślach, na nasłonecznionych stokach i przydrożach[8], w wąwozach, na łąkach, nad strumieniami i mokradłami[14]. W strefie lasotundry – w rejonie polarnej granicy zasięgu drzew rośnie w zbiorowiskach krzewiastych wierzb i olszy[5].

Rośnie w zróżnicowanych warunkach wilgotnościowych i na różnych substratach glebowych (piaskach, w miejscach skalistych, w tym na skałach wapiennych)[14]. W obszarach górskich w Eurazji spotykana do 1400 m n.p.m.[8], a w Ameryce Północnej do 2500 m n.p.m.[14]

Kwitnie w zależności od szerokości geograficznej w maju–czerwcu[10] i czerwcu–lipcu[8][14]. Kwiaty są wonne[8]. Owoce dojrzewają w ciągu lata[8].

Gatunek ten jest istotnym pożywieniem: zająców, głuszcowatych i innych ptaków, gryzoni, jeleniowatych, niedźwiedziowatych, owcy dzikiej i bobrów. Gatunek odgrywa istotną rolę jako miejsce gniazdowania wielu ptaków i tworzy zarośla stanowiące schronienie dla wielu gatunków zwierząt[5].

Systematyka

edytuj

Pozycja systematyczna

edytuj

Róża igiełkowata jest gatunkiem poliploidalnym, o populacjach heksa- (2n = 42 – subsp. sayi) i oktoploidalnych (2n = 56 – subsp. acicularis), powstałymi co najmniej kilkukrotnie i najwyraźniej z różnych taksonów rodzicielskich, czego efektem jest występowanie próbek z różnych populacji tego gatunku w różnych pozycjach na drzewie filogenetycznym róż, w obrębie linii obejmujących wszystkich przedstawicieli sekcji Rosa (=Cinnamomeae) i Carolinae[15]. Gatunek zaliczany jest do sekcji Rosa (=Cinnamomeae de Candolle ex Seringe) podrodzaju Rosa w obrębie rodzaju róża Rosa z rodziny różowatych Rosaceae[10][16].

Synonimy

edytuj

Takson opisywany był wielokrotnie pod różnymi nazwami. Za jego synonimy uznawane są nazwy[3]:

  • Rosa alpina (Pall. 1788)
  • Rosa baicalensis Turcz. ex Besser
  • Rosa carelica Fr.
  • Rosa cinnamomea var. dahurica (Pall.) Regel
  • Rosa desertorum (Gand.) Kurtto
  • Rosa fauriei H.Lév.
  • Rosa gmelinii Bunge
  • Rosa korsakoviensis H.Lév.
  • Rosa lissinensis (Gand.) Kurtto
  • Rosa ruprechtiana (Gand.) Kurtto
  • Rosa sichotealinensis Kolesn.
  • Rosa suavis auct.
  • Rosa suavis Nakai
  • Rosa taquetii auct.

Taksony wewnątrzgatunkowe

edytuj
 
Rosa acicularis var. nipponensis

W obrębie gatunku wyróżniane są dwa podgatunki[14]:

  • Rosa acicularis Lindley subsp. acicularis – podgatunek nominatywny
  • Rosa acicularis Lindley subsp. sayi (Schweinitz) W. H. Lewis, Brittonia. 11: 19. 1959 (synonimy: R. sayi Schweinitz; R. acicularis var. bourgeauiana Crépin; R. butleri Rydberg)[10]
Występuje w Ameryce Północnej, w której północno-zachodniej części (na Alasce i prawdopodobnie w Jukonie) współtowarzyszy mu podgatunek typowy. Różni się morfologicznie szypułkami nieogruczolonymi lub tylko u nasady i rzadkimi; liczbą listków, których jest 5 lub 7 (u formy typowej zwykle 5, rzadko 7); listkami na brzegu często podwójnie piłkowanymi (u formy typowej listki są zwykle pojedynczo piłkowane); brakiem gruczołków na powierzchni zewnętrznej działek (u formy typowej obecne, na trzonkach)[10].
  • Morfologia podgatunku subsp. sayi
  •  
    Kwiat
  •  
    Działki bez gruczołków
  •  
    Liście 7-listkowe

W obrębie gatunku opisano szereg odmian[8][3], których ranga taksonomiczna pozostaje niejasna i bywają one nieuznawane jako niezbyt wybitne – występują bowiem formy przejściowe, często trudne lub niemożliwe do zaklasyfikowania[8]. Z drugiej strony badania molekularne wskazują na wyraźną odrębność np. Rosa acicularis var. nipponensis, która w wynikach analiz filogenetycznych sytuuje się jako bliżej spokrewniona z różą pomarszczoną R. rugosa, niż z różą igiełkowatą (wspiera to odrębność tego taksonu na poziomie gatunkowym)[15].

Mieszańce

edytuj

Gatunek tworzy mieszańce m.in. z:

  • Rosa acicularis × Rosa blanda = Rosa × per-axeliana W.H.Lewis, Novon 25(1): 41 (2016)[17]
  • Rosa acicularis subsp. sayi × Rosa nutkana subsp. melina = Rosa ×engelmannii S. Watson[18]
  • Rosa acicularis subsp. sayi × Rosa arkansana[5] = Rosa × harmsiana W.H.Lewis, Novon 25(1): 36 (2016)[19]
  • Rosa acicularis subsp. sayi × Rosa woodsii[5] = Rosa ×canadensis W.H.Lewis, Novon 25(1): 27 (2016)[20]
  • Rosa acicularis × Rosa rugosa = Rosa ×aciculosa Sennikov, Memoranda Soc. Fauna Fl. Fenn. 80(2): 76 (-77; figs. 1-4) (2005)[21]

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-21] (ang.).
  3. ↑ a b c Rosa acicularis Lindl.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-01-21].
  4. ↑ Rosa acicularis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g SPECIES: Rosa acicularis. [w:] Fire Effects Information System (FEIS) [on-line]. Forest Service. [dostęp 2020-01-22].
  6. ↑ a b c Ryszard Popek: Dziko rosnące róże Europy. Kraków: Officina Botanica, 2007, s. 43. ISBN 978-83-922115-1-8.
  7. ↑ a b c d e Rosa acicularis. [w:] Den virtuella floran (Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein) [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2020-01-21].
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Rosa acicularis Lindley. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA. [dostęp 2020-01-21].
  9. ↑ Rosa acicularis Lindl.. [w:] The PLANTS Database [on-line]. USDA, Agricultural Research Service. [dostęp 2020-01-21].
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Rosa acicularis Lindley. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA. [dostęp 2020-01-21].
  11. ↑ a b Barbara Tokarska Guzik i in.: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 153. ISBN 978-83-62940-33-2.
  12. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 226. ISBN 83-01-14342-8.
  13. ↑ Rosa acicularis Lindl.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-21].
  14. ↑ a b c d e Rosa acicularis Lindley subsp. sayi. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA. [dostęp 2020-01-21].
  15. ↑ a b Anne Bruneau, Julian R. Starr, Simon Joly. Phylogenetic Relationships in the Genus Rosa: New Evidence from Chloroplast DNA Sequences and an Appraisal of Current Knowledge. „Systematic Botany”. 32, 2, s. 366–378, 2007. 
  16. ↑ Taxon: Rosa acicularis Lindl.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-01-22].
  17. ↑ Walter H. Lewis. Nomenclatural Novelties in Rosa (Rosaceae) subgenus Rosa Recognized in North America. „Novon: A J. for Botanical Nomenclature”. 25, 1, s. 22–46, 2016. DOI: 10.3417/2016018. 
  18. ↑ Rosa nutkana C. Presl. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA. [dostęp 2020-01-22].
  19. ↑ Rosa × harmsiana W.H.Lewis, Novon 25(1): 36 (2016). [w:] International Plant Names Index (IPNI) [on-line]. [dostęp 2020-01-24].
  20. ↑ Rosa × canadensis W.H.Lewis, Novon 25(1): 27 (2016). [w:] International Plant Names Index (IPNI) [on-line]. [dostęp 2020-01-24].
  21. ↑ Rosa × aciculosa Sennikov. [w:] International Plant Names Index (IPNI) [on-line]. [dostęp 2020-01-24].
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Róża_igiełkowata&oldid=69467470”