Wikipedia

Pszonak

Pszonak (Erysimum L.) – rodzaj roślin z rodziny kapustowatych obejmujący co najmniej 271[4] gatunków roślin zasiedlających strefę umiarkowaną i ciepłą półkuli północnej[5][4]. Występują głównie w Europie i Azji, tylko kilka gatunków rośnie dziko w Ameryce Północnej[5]. W naturze spotykane zwykle na obszarach suchych i skalistych[6]. Nazwa rodzaju pochodzi od greckiego eryso – uwalniać od czegoś, w tym wypadku choroby i ma związek ze zastosowaniami leczniczymi niektórych gatunków już w czasach starożytnych[7]. Niektóre gatunki, zwłaszcza lak pospolity (Erysimum cheiri, syn. Cheiranthus cheiri), są szeroko rozpowszechnione w uprawie. Walorem są barwne i pachnące, choć u laku pozbawione nektaru kwiaty[6].

Pszonak
Ilustracja
Morfologia (pszonak drobnokwiatowy)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

kapustowce

Rodzina

kapustowate

Rodzaj

pszonak

Nazwa systematyczna
Erysimum L.
Sp. Pl. 660. 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

Erysimum cheiranthoides L.[3]

Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Typowe dla pszonaków dwudzielne włoski (E. capitatum)
Erysimum cheiri
Erysimum bicolor
Erysimum capitatum
Erysimum caboverdeanum
Erysimum jugicola

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Rośliny z tego rodzaju są szeroko rozpowszechnione na półkuli północnej, przy czym największe zróżnicowanie rodzaj osiąga w Europie i Azji[8]. Z Europy podawanych jest co najmniej 38 gatunków[6]. Na kontynencie północnoamerykańskim rośnie 19 gatunków[7]. Osiem gatunków rośnie w północnej Afryce i w Makaronezji[8]. Jako rośliny zawleczone pszonaki występują też w Australii i Ameryce Południowej[7]. W granicach Polski naturalnie występuje w zależności od ujęcia systematycznego od trzech do pięciu gatunków rodzimych, kilka innych przejściowo lub trwale dziczeje[9].

Gatunki flory Polski[9]

Wymieniane z polskiej flory pszonak pieniński Erysimum pieninicum (Zap.) Pawł. i pszonak Wahlenberga Erysimum wahlenbergii (Asch. et Engl.) Borb.[9] uznawane są w bazach taksonomicznych za tożsame z pszonakiem węgierskim Erysimum hungaricum Zapał., z kolei pszonak jastrzębcolistny Erysimum hieraciifolium utożsamiany jest z pszonakiem pannońskim Erysimum odoratum[4].

Morfologia

edytuj
Pokrój
Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny osiągające do 1,2 m wysokości, u niektórych gatunków z drewniejącą dolną częścią pędów[6], rzadko krzewy[8]. Pędy pokryte są włoskami dwudzielnymi lub gwiazdkowatymi, przy czym jeśli są dwudzielne, to dwie części włoska skierowane są w przeciwne strony wzdłuż osi pędu[8]. Pędy prosto wzniesione lub podnoszące się, nierozgałęzione lub rozgałęziające się w części dolnej, czasem górnej[7].
Liście
Skrętoległe, łodygowe i czasem skupione w rozecie przyziemnej[7]. Zwykle zwężone u nasady[6], ogonkowe lub siedzące[7]. Blaszka całobrzega lub ząbkowata, czasem zatokowa, rzadko pierzasto silniej powcinana[7]. Często liście są nieco mięsiste[6].
Kwiaty
Promieniste, obupłciowe, zebrane w grona. Działki kielicha 4, prosto wzniesione, równowąskie lub lancetowate, boczne czasem z woreczkowatą ostrogą, owłosione. Płatki korony najczęściej żółte lub pomarańczowe, rzadziej białe, różowe lub fioletowe. W górnej części zaokrąglone, w dole z wyraźnym paznokciem i tu u nasady pręcików z miodnikami produkującymi nektar. Pręciki w liczbie 6, prosto wzniesione z pylnikami podłużnymi lub równowąskimi. Zalążnia górna, z wyraźną szyjką słupka[8][6]. Znamię główkowate[7].
Owoc
Łuszczyna, o licznych nasionach w każdej komorze ułożonych w jednym rzędzie[8].

Biologia

edytuj

Większość gatunków to rośliny dwuletnie, choć zdarzają się rośliny jednoroczne lub byliny, a nawet krzewy[8]. Rośliny obcopylne, zapylane przez owady, zwłaszcza pszczoły[6]. Większość gatunków jest trująca.

Systematyka

edytuj
Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Należy do rodziny kapustowatych (Brassicaceae), rzędu kapustowców (Brassicales), kladu różowych (rosids) w obrębie okrytonasiennych (Magnoliophyta)[2][10].

Pozycja rodzaju w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Capparanae Reveal, rząd kaparowce (Capparales Hutch.), podrząd Capparineae Engl., rodzina kapustowate (Brassicaceae Burnett), plemię Erysimeae Dumort., podplemię Erysiminae Prantl in Engl. & Prantl, rodzaj pszonak (Erysimum L.)[11].

Wykaz gatunków[4][12]

Zastosowanie

edytuj
  • Niektóre gatunki znajdują zastosowanie w ziołolecznictwie, gdzie służą do pozyskiwania glikozydów nasercowych, takich jak erizymina i erizymozyd. Starożytni Grecy używali pszonaka do leczenia wysiękowego zapalenia opłucnej i innych chorób. W starożytnym Rzymie poznano działanie nasercowe i moczopędne pszonaka oraz stosowano go w puchlinie wodnej. W średniowieczu zaczęto używać pszonaka głównie jako środek nasercowy.
  • Niektóre gatunki (np. Erysimum cheiri) są uprawiane jako rośliny ozdobne.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).
  3. ↑ a b Erysimum. [w:] Index Nominum Genericorum [on-line]. [dostęp 2016-02-11].
  4. ↑ a b c d e Erysimum Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-07-26].
  5. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  6. ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 162. ISBN 0-333-74890-5.
  7. ↑ a b c d e f g h Ihsan A. Al-Shehbaz: Erysimum Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-02-11].
  8. ↑ a b c d e f g Erysimum Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-02-11].
  9. ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 78, ISBN 978-83-62975-45-7.
  10. ↑ List of Genera in BRASSICACEAE (not fully reorganized), [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2010-11-10] (ang.).
  11. ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Erysimum. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-30]. (ang.).
  12. ↑ Nazwy polskie według Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 80. ISBN 978-83-925110-5-2.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Pszonak&oldid=75009223”