Pszenica orkisz

Pszenica orkisz, orkisz, szpelc (Triticum aestivum subsp. spelta) – gatunek zboża z rodziny wiechlinowatych). Roślina popularna w średniowieczu, współcześnie rzadko uprawiana.

Pszenica orkisz

Triticum spelta L. C-odm. bezostkowa D-odm. ostkowa
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	wiechlinowate
Rodzaj	pszenica
Gatunek	pszenica zwyczajna
Podgatunek	pszenica orkisz
Nazwa systematyczna
Triticum aestivum subsp. spelta (L.) Thell. Naturwiss. Wochenschr., n.f., 17: 471 (1918)

Morfologia

Pokrój

Osiąga od 50 do 150 cm wysokości.

Kwiaty

Zebrane w luźny kłos o łamliwej osadce.

• 
  Kwiatostan
• 
  Dojrzałe kłosy
• 
  Nasiona

Biologia

Orkisz jest heksaploidem (6n=42).

Pszenica orkisz ma niskie wymagania w stosunku do warunków, w których rozwija się i rośnie. Wykazuje się wysoką zdolnością adaptacyjną.

Znaczenie użytkowe

Roślina jadalna

Jedno ze zbóż, z którego nasion wytwarza się mąkę – mąkę orkiszową. Jako produkt tradycyjny „Czerkieska mąka orkiszowa” z województwa świętokrzyskiego od 25 marca 2008 widnieje na Liście Produktów Tradycyjnych w kategorii „Warzywa i owoce”.

Chleb produkowany z dodatkiem pszenicy orkisz wykazuje się charakterystycznym „chlebowym” zapachem, dużą objętością oraz pozostaje świeży i miękki przez dłuższy czas. Natomiast chleb wypiekany jedynie z orkiszu ma mniejszą objętość i gorszą strukturę.

Chleb oraz inne wypieki z dodatkiem mąki orkiszowej zyskują na popularności w Niemczech, szczególnie na terenie Bawarii, jako Dinkelbrot (chleb z dodatkiem orkiszu) lub Dinkelsemmel (bułki z dodatkiem orkiszu).

Wartość odżywcza

Wartość odżywcza orkiszu jest bardzo wysoka. Zawiera on wszystkie podstawowe składniki odżywcze potrzebne człowiekowi, takie jak sacharydy, białka, tłuszcze, witaminy oraz substancje mineralne. Ziarno orkiszu zawiera więcej białka (13–17%) niż ziarno pszenicy zwyczajnej. Jest także bogatsze w lepiej przyswajalny gluten. Zawiera małą ilość niektórych aminokwasów, uważanych za niezbędne w diecie człowieka. Szczególnie mało zawiera egzogennej lizyny i treoniny, ale bogata jest w glutaminę i prolinę.

Wartość odżywcza Pszenica orkisz, surowa (w 100 g produktu)
Wartość energetyczna 1414 kJ (338 kcal) Białka 14,57 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 32% 32% 32% 32% M 26% 26% 26% 26% Węglowodany 70,19 g szczegółowe informacje Cukry (jedno- i dwucukry) 6,82 g Jednocukry Glukoza 0,84 g Fruktoza 0,24 g Galaktoza 0,00 g Dwucukry Sacharoza 0,59 g Maltoza 5,15 g Laktoza 0,00 g Skrobia 53,92 g Błonnik 10,7 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 43% 43% 51% 51% M 28% 28% 36% 36% Tłuszcze 2,43 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,406 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,445 g Wielonienasycone 1,258 g omega-3 0,0650 g α-Linolenowy (ALA) 0,065 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,9% 5,9% 5,9% 5,9% M 4,1% 4,1% 4,1% 4,1% omega-6 1,193 g Woda 11,02 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,4% 0,4% 0,4% 0,4% M 0,3% 0,3% 0,3% 0,3%			Witaminy Witamina C 0,0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Tiamina (B1) 0,364 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 33% 33% 33% 33% M 30% 30% 30% 30% Ryboflawina (B2) 0,113 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 10% 10% M 8,7% 8,7% 8,7% 8,7% Niacyna (B3) 6,843 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 49% 49% 49% 49% M 43% 43% 43% 43% Kwas pantotenowy 1,068 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 21% 21% M 21% 21% 21% 21% Witamina B6 0,230 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 18% 18% 15% 15% M 18% 18% 14% 14% Foliany 0,045 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 11% 11% 11% 11% M 11% 11% 11% 11% Kwas foliowy 0,000 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Kobalamina (B12) 0,00000 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,000 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 0,79 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% M 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% Witamina K 0,0036 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,0% 4,0% 4,0% 4,0% M 3,0% 3,0% 3,0% 3,0% Makroelementy Fosfor 401 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 57% 57% 57% 57% M 57% 57% 57% 57% Wapń 27 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,7% 2,7% 2,3% 2,3% M 2,7% 2,7% 2,7% 2,3% Magnez 136 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 44% 43% 43% 43% M 34% 32% 32% 32% Potas 388 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,3% 8,3% 8,3% 8,3% M 8,3% 8,3% 8,3% 8,3% Sód 8 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,5% 0,5% 0,6% 0,7% M 0,5% 0,5% 0,6% 0,7% Mikroelementy Żelazo 4,44 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 25% 25% 56% 56% M 56% 56% 56% 56% Miedź 0,511 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 57% 57% 57% 57% M 57% 57% 57% 57% Cynk 3,28 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 41% 41% 41% 41% M 30% 30% 30% 30% Mangan 2,983 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 166% 166% 166% 166% M 130% 130% 130% 130% Selen 0,0117 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 21% 21% M 21% 21% 21% 21%
Dane liczbowe na podstawie: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28 Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

Uprawa

W czasach prehistorycznych była uprawiana głównie na Bliskim Wschodzie, a obecnie przede wszystkim w krajach europejskich. Szczególnie rozpowszechniona w południowo-zachodnich Niemczech oraz w Szwajcarii. Jej uprawy znajdują się także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.

W roku 2012 wpisano do krajowego rejestru pierwszą polską odmianę pszenicy orkisz ozimej o nazwie Rokosz, zaś w 2015 odmianę jarą o nazwie Wirtas.

Plenność pszenicy orkisz jest ściśle związana z klasą gleby, na jakiej jest uprawiana, zastosowanym nawożeniem i płodozmianem. Zwykle daje niższe plony w porównaniu do pszenicy zwyczajnej, a zawyżanie jej plenności może niekiedy wynikać z faktu, że wydajność plonowania orkiszu jest podawana dla ziarna nieodplewionego.

Linki zewnętrzne

• Nutritional value and baking applications of spelt wheat
• Wartość wypiekowa mąki otrzymanej z wybranych odmian orkiszu (Triticum spelta)