Wikipedia

Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej

Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej, pierwotnie nazwany Pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej, potocznie nazywany Szubienicami[1] – pomnik stojący w Śródmieściu Olsztyna na placu Xawerego Dunikowskiego (wcześniej plac Armii Czerwonej) przy al. Piłsudskiego (dawna al. Zwycięstwa). Pomnik odsłonięto w 1954 roku.

Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej
Zabytek: nr rej. B-139/93 z 19.05.1993
uchylone decyzją DOZ-APN.650.352.2022.BP z 21.09.2022
Ilustracja
Widok na pomnik od strony al. Marsz. J. Piłsudskiego
Państwo

 Polska

Miejscowość

Olsztyn

Miejsce

pl. Xawerego Dunikowskiego

Projektant

Xawery Dunikowski

Data odsłonięcia

1954

Położenie na mapie Olsztyna
Mapa konturowa Olsztyna, w centrum znajduje się punkt z opisem „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej”
Ziemia53°46′35,3″N 20°29′05,7″E/53,776472 20,484917
Multimedia w Wikimedia Commons
Widok na pomnik od ul. 22 Stycznia
Jeden z dwóch pylonów pomnika

Składa się z dwóch szarych charakterystycznych pylonów, mających symbolizować niezamknięty łuk triumfalny[2].

Lokalizacja pomnika

edytuj

Pomnik znajduje się na placu Xawerego Dunikowskiego (dawnym placu Armii Czerwonej w Śródmieściu – nazwa placu w latach 1957–1990, a nie placu gen. Bema, który w latach 1947–1956 nosił nazwę placu Armii Czerwonej). W sąsiedztwie znajdują się:

Historia pomnika

edytuj

22 stycznia 1945 Olsztyn zajęły oddziały Armii Czerwonej; po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy, w tym wiele zabytków kultury[potrzebny przypis].

Mimo to, w wyniku założeń ówczesnej doktryny politycznej w Polsce, ówczesne władze postanowiły w namacalny sposób wyrazić swoją „wdzięczność” dla Armii Czerwonej za wyzwolenie od niemieckiego okupanta[3]. Zleceniodawcą pomnika był ówczesny wojewoda olsztyński – Mieczysław Moczar, oficjalnie decyzja była firmowana przez Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej[4].

Projekt pomnika wykonał Xawery Dunikowski, były więzień obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. W założeniu pomnik upamiętnia żołnierzy II i III Frontu Białoruskiego walczących w Prusach Wschodnich[5]. Monument został wykonany z elementów kamiennych pochodzących z pomnika bitwy pod Tannenbergiem (niem. Tannenberg-Denkmal), przekształconego później na mauzoleum Hindenburga (Paul von Hindenburg), znajdującego się niegdyś w Sudwie pod Olsztynkiem (obecnie nie istnieje). Wykonali go trzej krakowscy rzeźbiarze: Tadeusz Sieklucki, Edward Koniuszy i Antoni Kostrzewa[6], przy pomocy kamieniarzy z Warszawy.

Na pomniku wykuto typowe sceny z walk podczas II wojny światowej, czołg, sylwetkę żołnierza oraz sceny odnoszące się do socrealizmu: pracy na roli i w przemyśle oraz sierp i młot – godło ZSRR. Pomnik miał pierwotnie stanąć na środku ronda na placu Bema, jak ogłoszono w uchwale Rady Miejskiej Olsztyna, ale zmieniono plany i ustawiono pomnik wraz z nowym placem Armii Czerwonej w ścisłym Śródmieściu Olsztyna. Wokół pomnika posadzono drzewa iglaste, ustawiono słupy do flag państwowych oraz wybudowano schody do wejścia bliżej pylonów na wschodnim krańcu dawnego pl. Armii Czerwonej. W związku z brakami funduszy w Olsztynie prace nad budową pomnika trwały kilka lat[7]. Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło 21 lutego 1954 r.[8] W latach 60. XX w. pomnik był obiektem ataku, dokonanego przez nieznanych sprawców, dochodzenie w tej sprawie prowadziła Wojskowa Prokuratura Garnizonowa w Olsztynie[9].

Wraz ze zmianami ustrojowymi w roku 1989 pojawiły się głosy, że pomnik trzeba rozebrać. Zmieniono nazwę placu i nazwę pomnika z „Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej” na „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej”[3]. O przeniesienie pomnika zabiegali również politycy Tomasz Głażewski i Jerzy Szmit[3]. W 1992 sformułowano list otwarty do władz państwowych i samorządowych z żądaniem natychmiastowej i całkowitej likwidacji pomnika, ponieważ nie stanowi on zabytku i jest symbolem znienawidzonego, krwawego sowieckiego terroru. List podpisali m.in.: Światowy Związek Żołnierzy AK, Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego, Związek Sybiraków, Rodzina Katyńska i Polski Związek Kombatantów[10]. W 1993 r. pomnik został wpisany do rejestru zabytków[8]. W 2010, na mocy uchwały Rady Miasta, zlecono wyczyszczenie i renowację pomnika oraz przygotowanie tablicy z informacjami o pomniku[3]. W sierpniu 2022 r. minister kultury i dziedzictwa narodowego podjął decyzję o uchyleniu wpisu do rejestru zabytków[11]. W listopadzie 2022 r. z pomnika skuty został symbol sierpa i młota[12].

Dziś plac pełni rolę parkingu samochodowego. O granitowe płyty na placu przed monumentem w początku lat 90. XX wieku upomniały się władze Olsztynka, motywując to, że przed II wojną światową była to ich własność[10]. Zostały one częściowo zastąpione kostką brukową. Płyty kamienne z mauzoleum pozostały w pasie na osi założenia i w murku oddzielającym plac od al. Piłsudskiego[potrzebny przypis].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Szubienice, czyli Wańka-wstańka – gazetaolsztynska.pl –. 2009-03-25. [dostęp 2010-05-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-28)].
  2. ↑ Stanisław Piechocki: Dzieje olsztyńskich ulic. Wyd. rozszerzone i wzbogacone nowymi ilustracjami. Olsztyn: Agencja Wydawnicza „Remix”, 2002, s. 218. ISBN 83-87031-12-7.
  3. ↑ a b c d Marta Bełza, tk. Szubienice jak nowe. Wyczyszczone i naprawione. „Gazeta.pl Olsztyn”, 2010-11-15. 
  4. ↑ Czarnecka 2015 ↓, s. 96.
  5. ↑ Czarnecka 2015 ↓, s. 104.
  6. ↑ Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, Leksykon Kultury Warmii i Mazur.
  7. ↑ Czarnecka 2015 ↓, s. 113.
  8. ↑ a b Czarnecka 2015 ↓, s. 449.
  9. ↑ Czarnecka 2015 ↓, s. 171.
  10. ↑ a b Joanna Wańkowska-Sobiesiak, Wokół pomnika, w: Spotkania z Zabytkami, nr 12/1993, s. 35, ISSN 0137-222X.
  11. ↑ Z rejestru zabytków usunięto pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej zwany „szubienicami”. dzieje.pl, 2022-09-21. [dostęp 2022-10-19]. (pol.).
  12. ↑ Znak sierpa i młota skuty z olsztyńskich szubienic. dzieje.pl, 2022-10-11. [dostęp 2024-07-11]. (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Rafał Bętkowski, "Plac Dunikowskiego", cz. 1-4, „Debata” nr 3(42)2011-6(45)2011
  • Dominika Czarnecka: „Pomniki wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2015. ISBN 978-83-7629-777-4. OCLC 1062341968.
  • Ryszard Tomkiewicz, Kulisy powstania Pomnika Wdzięczności dla Armii Radzieckiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1998, nr 3, s. 395–416.
  • Gazeta Olsztyńska z dn. 19–20 maja 2007 r.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Pomnik_Wyzwolenia_Ziemi_Warmińsko-Mazurskiej&oldid=74245717”