Planty (Kraków)

zabytkowy park w Krakowie
(Przekierowano z Planty krakowskie)

Planty – zabytkowy park miejski w Krakowie otaczający Stare Miasto. Został założony w latach 1822–1830, ma powierzchnię 21 ha i ok. 4 km długości.

Planty
Zabytek: nr rej. A-576 z 13 maja 1976[1]
Ilustracja
Planty między ul. Franciszkańską a Wawelem.
Ogród Wawel
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Kraków

Dzielnica

Stare Miasto

Powierzchnia

21 ha

Data założenia

1822–1830

Projektant

Feliks Radwański

Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie
Mapa konturowa Starego Miasta w Krakowie, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Planty”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Planty”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Planty”
Położenie na mapie Krakowa
Mapa konturowa Krakowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Planty”
50,0611°N 19,9439°E/50,061110 19,943890
Planty wiosną. Białym kamieniem zaznaczono dawny przebieg murów miejskich i obrysy baszt (tutaj Baszta Introligatorów). Okolica skrzyżowania ulic św. Tomasza i Dunajewskiego
Planty zimą. Buk zwyczajny odm. czerwonolistnej, pomnik przyrody.
Znajdował się w okolicy Muzeum Archeologicznego. Został przewrócony przez wichurę 18 lutego 2022, pozostawiono pień drzewa jako pamiątkę.
W latach 1827–1850 Planty obejmowały stoki wawelskiego wzgórza. Na widocznym południowym stoku rosły drzewa brzoskwiniowe i były winnice.
Widok Plant spod Wawelu w stronę ul. Franciszkańskiej, we wiosennej scenerii

Historia

edytuj
Kawiarnie, pawilony, kioski na Plantach
 
Pawilon na Plantach od ul. Westerplatte.
Skwer Zbigniewa Wodeckiego.
 
Kawiarnia „Zakopianka”.
 
Bar „Łabędzie”.
 
Planty o świcie. Widok z ulicy Olszewskiego na budynek Collegium Novum
 
Planty po zmroku od ulicy Dominikańskiej

Planty powstały na miejscu fortyfikacji otaczających miasto: murów obronnych (wyburzonych na początku XIX wieku) oraz położonej na ich przedpolu fosy i wałów ziemnych. Był to grząski i zaniedbany teren, pełniący funkcję śmietniska i ujścia ścieków. W 1820 podjęto decyzję o utworzeniu na tym obszarze „ogrodów miejskich”, czyli plant – stąd nazwa Planty (od splantowania, czyli wyrównania rumowisk). Bardzo długo jednak krakowianie używali nazwy Plantacye lub Plantacje[2]; park zwano również „miejskimi przechadzkami”. Głównym inicjatorem tej idei oraz twórcą pomiarów i planów był Feliks Radwański. Po jego śmierci w 1826 kierownictwo robót objął Florian Straszewski, który w 1830 założył fundację z przeznaczeniem na utrzymanie Plant.

Początkowe prace polegały na niwelacji terenu i zasypaniu fosy nawiezioną ziemią. W obrębie tworzonego parku pozostał Barbakan. W kolejnym etapie przystąpiono do obsadzania terenu drzewami (głównie kasztanowcami, a także klonami, lipami, jesionami, topolami, pojedynczymi egzemplarzami drzew egzotycznych) i krzewami, zakładania trawników i kwietników oraz wyznaczania alejek i placów zabaw.

 
Planty późną jesienią, listopad 2024

Od 1827 Planty objęły pierścieniem także wawelskie wzgórze, na którego południowych stokach posadzono drzewa brzoskwiniowe i urządzono winnice, zlikwidowane w latach 50. XIX wieku w związku z podjęciem przez armię austriacką prac mających przekształcić wzgórze w cytadelę i koszary. Austriacy zbudowali na tym stoku drogę dojazdową na Wzgórze, dzisiejszą ulicę Droga do Zamku.

W późniejszych latach powstawały m.in. kioski i pawilon koncertowy. Prowadzono zwykłe prace pielęgnacyjne, zajmowali się nimi ogrodnicy zwani plantowymi. Zgodnie z regulaminem, ustanowionym przez władze miejskie w 1879, planty podzielone były na dziewięć rewirów podlegających opiece dziewięciu plantowych. Funkcjonowali oni do połowy XX wieku.

Planty stały się miejscem spacerów, spotkań towarzyskich, a nawet uroczystości narodowych. W 1871 utworzono Komisję Plantacyjną, która zajęła się uporządkowaniem Plant i stałą nad nimi opieką. Z jej inicjatywy rozpoczęto ozdabiać park pomnikami. W 1919 przed Collegium Novum posadzono Dąb Wolności. U wylotu ul. Lubicz stał natomiast przed II wojną światową pamiątkowy wiąz posadzony ponoć przez samego Tadeusza Kościuszkę[3].

Podczas II wojny światowej doszło do znacznej dewastacji parku – Niemcy wycięli krzewy i zrabowali „na cele wojenne” metalowe ogrodzenie oddzielające aleje spacerowe od zieleni. W okresie powojennym ograniczano się tylko do zapobiegania dalszej degradacji Plant. Decyzję o ich rewitalizacji, według projektu prof. Janusza Bogdanowskiego, podjęto w 1989. W ciągu kilkunastu lat renowacji Plant przywrócono małą architekturę – stylowe lampy, ogrodzenia, ławki; za pomocą kamiennych murków zarysowano dawny przebieg murów obronnych oraz rozmieszczenie baszt i bram miejskich.

Planty podzielono na 8 ogrodów[4]:

Otoczenie

edytuj
Obrazy
 
Planty o świcie (Stanisław Wyspiański, 1894)
 
„Chochoły – Planty nocą” (Stanisław Wyspiański)
Pomniki i fontanny na Plantach
 
Sowy pod Wawelem po renowacji (Bronisław Chromy)
 
Sowy pod Wawelem przed renowacją (Bronisław Chromy)
 
Pomnik-ławeczka polskich matematyków Ottona Nikodyma (L) oraz Stefana Banacha (P)
 
Pomnik Tadeusza Żeleńskiego „Boya”
 
Tablica pamiątkowa
 
Pomnik Grażyny i Litawora
 
Pomnik kardynała Adama Sapiehy
 
Pomnik fontanna "Fortepian Chopina"
 
Pomnik ofiar wielkiego głodu na Ukrainie 1932–1933
 
Figura Matki Boskiej Łaskawej u wylotu ul. Jagiellońskiej
 
Pomnik Mikołaja Kopernika
 
Pomnik Artura Grottgera
 
Pomnik Chopina przed rokiem 1932
 
Pomnik Lilli Wenedy
 
Pomnik Tadeusza Rejtana na “odprysku” Plant przy ul. Garbarskiej
 
Pomnik Jadwigi i Jagiełły (500 lecia unii polsko-litewskiej
 
Pomnik „Pamięci Bohdana Zalewskiego
 
Staw i fontanna w pobliżu ulicy Basztowej
 
Pomnik i cmentarz żołnerzy radzieckich znajdujące się obecnie na cmentarzu wojskowym przy ul. Prandoty
 
Pomnik Jana Matejki
 
Tablica pamiątkowa Marcina Oracewicza na Barbakanie
 
Pomnik zastrzelonych w 1936 przez policję robotników Semperitu
 
Pomnik Floriana Straszewskiego
 
Pomnik Michała Bałuckiego
 
Pomnik płk. Narcyza Wiatra „Zawojny”
 
Latarnia zmarłych (kapliczka św. Gertrudy)

Na terenie Plant lub w ich bardzo bliskim sąsiedztwie znajdują się następujące zabytkowe obiekty:

Sztuka

edytuj

Planty stały się inspiracją dla wielu twórców. Przykładem mogą być obrazy: Jana Stanisławskiego, Witolda Wojtkiewicza („Planty w Krakowie”), Aleksandra Trojkowicza, który mieszkał w ich sąsiedztwie przy ulicy Szewskiej 25 oraz Stanisława Wyspiańskiego („Planty o świcie” oraz „Chochoły – Planty nocą”), a także wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej pt. „Planty”.

Obiekty

edytuj

Opis pomników, kapliczek, rzeźb i fontann na Plantach, istniejących oraz zlikwidowanych, idąc Plantami od ul. Podzamcze do ul. św. Idziego (zgodnie z ruchami wskazówek zegara):

Upamiętnienia

edytuj

Na Plantach upamiętnia się znane osoby nadając ich imiona skwerom. Mają skwery swojego imienia:

W ramach projektu Kody Miasta ponad 100 ławek na Plantach jest opatrzonych tabliczkami zadedykowanymi literackim patronom. Patronami ławeczek są m.in. Swiatłana Aleksijewicz, Mariusz Wollny, Tadeusz Kantor, Adam Mickiewicz, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Józef Tischner, Andrzej Bursa, Dagny Juel Przybyszewska, Stanisław Lem, Wisława Szymborska i inni. Wśród uhonorowanych nazwisk znajdują się także aktorka Helena Modrzejewska, piosenkarka Anna Szałapak, dramaturg i reżyser Maciej Wojtyszko, dziennikarz Stefan Wilkanowicz, niemiecki humanista związany z Uniwersytetem Jagiellońskim Konrad Celtis. Projekt ten jest realizowany przez Krakowskie Biuro Festiwalowe, operatora tytułu Kraków Miasto Literatury UNESCO, którym Kraków został uhonorowany w 2013 roku. Na tabliczkach oprócz imienia i nazwiska znajdują się kody QR, które po zeskanowaniu przenoszą na specjalną stronę z informacjami o danym patronie. Można także posłuchać fragmentów np. książek, które czytają lektorzy lub jest to archiwalne nagranie z autentycznym głosem autora[7].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2021-10-24].
  2. Andrzej Kozioł, Na krakowskich Plantach, Kraków: Wydawnictwo WAM, 2008, s. 49, ISBN 978-83-7505-157-5, OCLC 297524452.
  3. Jan Adamczewski, Mała Encyklopedia Krakowa, s. 328–329.
  4. Joanna Torowska: Planty Krakowskie i ich przestrzeń kulturowa. Ośrodek Kultury im. Cypriana K. Norwida, 2012, seria: Parki Krakowa.
  5. Encyklopedia Krakowa. Warszawa-Kraków: PWN, 2000, s. 787. ISBN 83-01-13325-2.
  6. Marek Żukow-Karczewski, Dawne pomniki Krakowa. Pomnik Floriana Straszewskiego, „Echo Krakowa”, 17 X 1990, nr 202 (13263).
  7. Kody Miasta. [dostęp 2022-03-30].

Bibliografia

edytuj
  • Joanna M. Torowska, Planty krakowskie: przewodnik dla nauczycieli, Kraków: „MCDN”, 2003, ISBN 83-88618-39-3, OCLC 69571263.
  • Franciszek Klein, Planty Krakowskie. Kraków: Wyd. Tow. Ochrony Piękności Miasta Krakowa i Okolicy, 1914
  • Barbara Stępniewska, Ogrody Krakowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977

Linki zewnętrzne

edytuj