Okrzyn jeleni
Okrzyn jeleni[4] (Laser archangelica (Wulfen) Spalik & Wojew.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych.
| |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
okrzyn jeleni | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Laser archangelica (Wulfen) Spalik & Wojew. Taxon 65: 579 (2016)[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Rozmieszczenie geograficzne
edytujRośnie w górach środkowej i południowo-zachodniej Europy. W Polsce stwierdzono jego występowanie tylko w Karpatach i to tylko w dwóch miejscach: na Babiej Górze (skąd podawany jest od dawna) oraz na Malinowskiej Skale w Beskidzie Śląskim (stwierdzony w 2003 r.)[5].
W masywie Babiej Góry okrzyn jeleni występuje na północnych stokach góry, z reguły w trudno dostępnych miejscach w strefie górnej granicy lasu, w większości pomiędzy 1350 a 1400 m n.p.m.[6] Największe skupiska znajdują się pod Sokolicą, w dolinie Markowego Potoku (gdzie schodzi on aż poniżej Górnego Płaju, tj. do ok. 1050 m n.p.m.)[7]. Rośnie też pod Kępą, poniżej Izdebczysk i na Borsuczych Skałach. Stanowisko w dolinie Cylowego Potoku nie zostało potwierdzone[5]. W 2015 r. na czterech wyżej wymienionych stanowiskach naliczono łącznie 182 osobniki tego gatunku[8].
Stanowisko w Beskidzie Śląskim znajduje się na wysokości 965–990 m n.p.m., na stromym stoku doliny Potoku Malinowskiego, w obszarze rozległego, aktywnego osuwiska wytworzonego na łupkowym podłożu[9].
Morfologia
edytuj- Pokrój
- Roślina zielna z grubym, żółtobrunatnym kłączem, w szyi korzeniowej z tuniką tworzoną przez nasady starych liści. Łodyga osiąga od 60 do 200 cm wysokości[10]. Jest gruba, bruzdowana, silnie kosmato owłosiona (zwłaszcza pod węzłami)[10]. W dole ma puste międzywęźla i wyraźne węzły[5], w górnej części jest pełna[10].
- Liście
- Odziomkowe liście okazałe, ogonkowe, o blaszce w zarysie trójkątnej, kilkukrotnie trójdzielne lub pierzaste, z rozdętymi pochwami. Na dolnej stronie owłosione. Poszczególne listki jajowate z klinowatą nasadą i nierówno ząbkowanymi brzegami. Końcowe listki trójwrębne lub trójklapowe[10].
- Kwiaty
- Drobne, białe lub różowawe, zebrane w baldach złożony składający się z 20–40 baldaszków osadzonych na szorstko owłosionych szypułach. Pokrywy i pokrywki liczne, równowąsko lancetowate i orzęsione. Kielich z krótkimi, szydłowatymi lub lancetowatymi ząbkami. Płatki korony do 2 mm szerokie i 1 mm długie, na końcu wycięte i z łatką[10].
- Owoce
- Elipsoidalne rozłupnie rozpadające się na dwie rozłupki. Osiągają do 10 mm długości i 8 mm szerokości, są nagie, ze słabo zaznaczonymi żebrami głównymi, ale oskrzydlonymi żebrami dodatkowymi[10].
Biologia i ekologia
edytuj- Rozwój
- Bylina, hemikryptofit. Po wykiełkowaniu przez kilka lat nad ziemią widoczne są tylko okazałe liście, zebrane w przyziemną rozetę[5]. Później rozwija pęd kwiatostanowy. Kwitnie w lipcu i sierpniu, czasem do września[10]. Po wydaniu owoców roślina obumiera. Rozmnaża się tylko przez nasiona. W czasie badań przeprowadzonych w latach 1983–1995 w ogrodzie w Zawoi pod Babią Górą stwierdzono, że kiełkuje 48–58% nasion. Wykiełkowane siewki najwcześniej zakwitły po 4 latach (1–9% siewek), najliczniej w piątym (4–31%) i szóstym roku (9–42%). Ostatnie zakwitły dopiero w 10 roku życia. Jeden osobnik wytwarza 4–15 tysięcy nasion. Są ciężkie i rozsiewają się samorzutnie w niewielkiej odległości od macierzystej rośliny (barochoria)[5].
- Siedlisko
- Rośnie na obszarach górskich, w miejscach skalistych, na brzegach lasów i łąkach[10]. Na Babiej Górze rośnie w jarzębinowych zaroślach oraz w zaroślach kosodrzewiny i ziołorośli w reglu górnym i na jego granicy z kosodrzewiną[5]. Na Malinowskiej Skale w strefie regla dolnego w ziołoroślach reprezentowanych przez zespół parzydła leśnego i omiegu górskiego Arunco-Doronicetum austriaci oraz zespół lepiężnika białego Petasitetum albi, a także w jaworzynie karpackiej Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani[9].
Zagrożenie i ochrona
edytujKategorie zagrożenia gatunku:
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)[11]: R (rzadki); 2016: CR (krytycznie zagrożony)[12].
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej czerwonej księgi roślin[13]: CR (critical, krytycznie zagrożony).
Na Babiej Górze w latach 2001–2002 naturalne skupiska okrzynu jeleniego liczyły od kilku do kilkudziesięciu okazów. Znajdują się w ściśle chronionych obszarach Babiogórskiego Parku Narodowego, na dokładkę w miejscach oddalonych od szlaków turystycznych i trudno dostępnych. Zabezpieczone są więc przed zniszczeniem przez ludzi. Mogą jednak zaniknąć w wyniku naturalnych procesów, np. w wyniku zarośnięcia ich siedlisk przez zarośla lub las. Zagrażają im także występujące na Babiej Górze osuwiska skalne oraz zgryzanie pędów przez jelenie.
Stanowisko na Malinowskiej Skale również znajduje się z dala od dróg i ścieżek leśnych. W 2003 r. rosło tutaj 8 osobników kwitnących i kilkadziesiąt płonnych[5]. W roku 2011 zaobserwowano tu 37 osobników, w tym 4 kwitnące. Siedlisko zajmowało obszar ok. 9 arów[9].
Symbolika
edytujOkrzyn jeleni został uznany za symbol Babiogórskiego Parku Narodowego. Uprawiany jest w Ogrodzie Roślin Babiogórskich w Ośrodku Edukacyjnym Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi Markowej[14].
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
- ↑ a b Laser archangelica (Wulfen) Spalik & Wojew., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-11-05].
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 106, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b c d e f g Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008, s. 273–275. ISBN 978-83-89648-71-6.
- ↑ Florian Celiński, Teofil Wojterski: Szata roślinna Babiej Góry, w: "Park narodowy na Babiej Górze. Przyroda i człowiek". Warszawa-Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-04137-4.
- ↑ Teofil Wojterski: Babia Góra. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- ↑ Mażul Maciej. Babiogórski Park Narodowy w 2015 r., W: "Wierchy" R. 81 (2015), Wyd. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2017, ISSN 0137-6829, s.190-193
- ↑ a b c Parusel Jerzy B.: Okrzyn jeleni w województwie śląskim, w: "Przyroda Górnego Śląska" nr 97, jesień 2019, s. 16
- ↑ a b c d e f g h Marian Koczwara, Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 128.
- ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
- ↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
- ↑ Danuta Ptaszycka-Jackowska (red.): Światy Babiej Góry. Zawoja: Babiogórski Park Narodowy i Wydawnictwo "Grafikon", 2001. ISBN 83-88744-02-X.