Mszana Dolna
Mszana Dolna (jid. אמסאנע Amsane)[2] – miasto w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, stolica Górali Zagórzańskich.
| miasto i gmina | |||
 Widok ogólny. W tle Szczebel | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Prawa miejskie |
około 1346–1409, od 1952 | ||
| Burmistrz |
Agnieszka Orzeł (od 2024) | ||
| Powierzchnia |
27,1 km² | ||
| Wysokość |
400–968 m n.p.m. | ||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
+48 18 | ||
| Kod pocztowy |
34-730 | ||
| Tablice rejestracyjne |
KLI | ||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu limanowskiego  | |||
 49°40′31,35″N 20°04′36,02″E/49,675375 20,076672
| |||
| TERC (TERYT) |
1207021 | ||
| SIMC |
0960697 | ||
Urząd miejski ul. Piłsudskiego 234-730 Mszana Dolna | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
_(cropped).jpg)
Mszana Dolna uzyskała lokację miejską w 1346 roku, zdegradowana przed 1409 rokiem, ponowne nadanie praw miejskich w 1952 roku[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego. W latach 1934–1952 była to gmina Mszana Dolna I. Jest siedzibą gminy Mszana Dolna.
Położenie
edytujMszana Dolna leży w zachodniej części Beskidu Wyspowego w zlewisku rzeki Raby, 50 km na południe od Krakowa, 50 km na północ od Zakopanego i 12 km na północny wschód od Rabki. Kotlina, w której miasto jest położone, jest klasycznym przykładem okna tektonicznego[4]. Otoczona jest szczytami Beskidu Wyspowego: Lubogoszcz, Czarny Dział, Grunwald, Luboń Wielki (1022 m n.p.m.) i Szczebel oraz wzgórzem Grunwald. Część zabudowana miasta wznosi się 370–620 m n.p.m.[5] Przez miejscowość przechodzi ważny szlak komunikacyjny, droga krajowa nr 28, zwana także trasą karpacką oraz historyczny szlak kolejowy – linia kolejowa nr 104 ze stacją kolejową.
Struktura powierzchni
edytujWedług danych z 2002[6] Mszana Dolna ma obszar 27,1 km², w tym:
- użytki rolne: 60%
- użytki leśne: 36%
Miasto stanowi 2,85% powierzchni powiatu.
Demografia
edytujWedług danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 7889 mieszkańców[1].
Dane z 31 grudnia 2016:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 7941 | 100 | 4159 | 52,3 | 3782 | 47,7 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
293,0 | 153,4 | 139,6 | |||
- Piramida wieku mieszkańców Mszany Dolnej w 2015 roku[7].
Historia
edytujPierwszy dokument wzmiankujący Mszanę Dolną pochodzi z 1365. Jej lokacja w poł. XIV w. była zasługą Kazimierza Wielkiego. Prawa miejskie otrzymała jako Kinsbark (Königsberg) pod koniec panowania tego władcy lub pod koniec XIV w. decyzją Władysława Jagiełły. Jednak już w XV w. osada utraciła prawa miejskie, a pozostałość po mieście Kinsbark, zwana Mieściskiem, została w 1464 włączona do istniejącej równolegle starej wsi Mszany[8]. Podczas potopu szwedzkiego miasto zostało doszczętnie zburzone. Istnieją też źródła z 1254 roku mówiące o rzece Mszanka figurującej pod nazwą Mschena[9]. Według niektórych źródeł słowo Mszana jest nazwą topograficzną i pochodzi od słowa Mech[10]. Warto w tym miejscu też wspomnieć o miejscowości Mszana Górna. W dzisiejszych okolicach Mszany Dolnej istniały też miejscowości takie jak: Słomka (ap. Słona) i Gronoszowa[9][10].
W 1772, w wyniku I rozbioru Polski miejscowość przeszła pod władzę Austrii.
W latach 1880–1884 przez Mszanę Dolną przeprowadzono linię Galicyjskiej Kolei Transwersalnej i zbudowano stację kolejową. W 1880 r. firma „Ader” z Jazowska zakłada tu fabrykę mebli giętych. W 1883 r. do Mszany Dolnej zostaje przeniesiony Sąd Powiatowy ze Skrzydlnej, a miasto pełni wówczas rolę powiatu. W 1885 r. wiedeńska firma „C. Warhanek” uruchamia tu fabrykę konserw rybnych i pierwszy tartak parowy. Powstaje tu też fabryka nawozów z mielonych kości[11].
16 stycznia 1899 dobra Mszana Dolna, Glisne i Słomka należące dotąd do dr Władysława Szujskiego nabyła hr Maria z Łęckich Krasińska[12].
Dla samoobrony przed lichwą na terenie Mszany Dolnej w 1909 r. została zorganizowana Kasa Stefczyka, a w 1913 r. Spółdzielnia Rolniczo–Handlowa działająca pod firmą Składnica Kółek Rolniczych[13].
W 1914 roku do Mszany Dolnej przybył Legion Śląski, gdzie uformowano II Brygadę Legionów Polskich[14]. Dnia 26 września odbyło się oficjalne zaprzysiężenie. Większość ochotników wraz z ochotnikami z Podhala wcielono do I batalionu 3 pułku Legionów Polskich. Około 250 sformowało 2 kompanię 3 pułku Legionów, na którego dowódcę wyznaczono Stefana Pasławskiego, a resztę rozdzielono po innych kompaniach. Dawnych komendantów Feliksa Hajduka oraz Jana Łyska mianowano podporucznikami dając im komendy I i IV plutonu, a Hieronima Przepilińskiego mianowano porucznikiem i wyznaczono mu funkcję oficera prowiantowego 3 pułku.
W okresie międzywojennym nastąpiła elektryfikacja wsi. Z inicjatywy ks. proboszcza Józefa Stobrawy zbudowano Dom Ludowy (obecnie kino „Luboń”). W latach 1929–1930 zbudowano most na rzece Porębiance łączący Mszanę Dolną z Górną. Po wielkiej powodzi w 1934 r. most ten odbudowano, a następnie zbudowano nowy, na rzece Rabie, w stronę Glisnego[13].
W rejonie miasta działania obronne w Kampanii wrześniowej prowadziła 10 Brygada Kawalerii pułkownika Stanisława Maczka. Dnia 4 września 24 Pułk Ułanów, wspomagany przez kompanię czołgów Vickers natarł z zaskoczenia na Niemców zdobywając wzgórza w rejonie Kasiny Wielkiej i Mszany Dolnej. Podczas ataku zniszczono 3 wrogie czołgi. Dwa silne niemieckie kontrataki pancerne odrzuciły ułanów na poprzednie pozycje, którzy nazajutrz wycofali się[15]. W czasie II wojny światowej miasto straciło ok. 1/3 ludności. Niedaleko ul. Kościuszki i Mroza jest mogiła 881 Żydów z Mszany i okolic, zamordowanych przez hitlerowców 19 sierpnia 1942. W Kronice Mszany Dolnej zanotowano, że Żydzi przeczuwali nadchodzącą tragedię. Ludność ta od pierwszych tygodni okupacji była traktowana w okrutny sposób. Ulubioną rozrywką burmistrza było obcinanie im bród i pejsów. Wydawał często zarządzenia, by wszyscy Żydzi o godzinie 4 rano gromadzili się w rynku. Ustawiał ich w rzędy i komenderując prowadził z nimi męczącą gimnastykę. Trwało to kilka godzin, a doprowadzonych do kresu sił kazał polewać zimną wodą[16].
W 1943 r. Austriak o nazwisku Gunkel, ówczesny właściciel firmy „C. Warhanek” instaluje w 1943 r. nowy generator octowy. Po wojnie następuje nacjonalizacji octowni, która w 1997 r. przeszła w ręce prywatne[17].
W styczniu 1947 r. swoją działalność w Mszanie Dolnej rozpoczął oddział Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego.
W 1960 r. zostało założony Oddział Polskiego Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów w Mszanie Dolnej.[18]
1 lipca 1952 ponownie przyznano Mszanie Dolnej prawa miejskie.[19] 26 kwietnia 1991 r. Rada Miasta i Gminy Mszana Dolna po przeprowadzonych konsultacjach z mieszkańcami podjęła decyzję o przyjęciu uchwały o rozdzieleniu do tej pory wspólnych organów Miasta i gminy, na to miejsce utworzono miasto Mszana Dolna i gminę Mszana Dolna. Gmina miejska miała objąć teren Mszany Dolnej a gmina wiejska teren 9 wsi wchodzących w skład likwidowanego organu. Po rozpatrzeniu ów wniosku Rada Ministrów rozporządzeniem z dnia 26 września 1991 roku dokonała podziału Miasta i Gminy Mszana Dolna na dwie odrębne jednostki 1 stycznia 1992 r.[20][21]
21 listopada 2009 r. został podpisany w imieniu Stolicy Apostolskiej dekret przez kardynała Antoniego Cañizaresa Llovera o nadaniu miastu patronatu św. Michała Archanioła[22].
- Edward Liszka – 1990 (Burmistrz Miasta i Gminy Mszana Dolna)
- Antoni Róg – 1990–1992
- Tomasz Janik – 1992–1994
- Antoni Róg – 1994–1998
- Józef Kowalczyk – 1998–2002
- Józef Kowalczyk – 2002–2006
- Tadeusz Filipiak – 2006–2010
- Tadeusz Filipiak – 2010–2014
- Józef Kowalczyk – 2014–2018
- Anna Pękała – 2018–2024
- Agnieszka Orzeł – od 2024
Kościoły i związki wyznaniowe
edytujDo 2012 roku w Mszanie Dolnej mieściła się Sala Królestwa Świadków Jehowy.
Oświata
edytujWspółpraca międzynarodowa
edytujMiasta i gminy partnerskie:
Turystyka
edytujMiejscowość położona u podnóży dużych szczytów Beskidu Wyspowego jest atrakcyjna turystycznie. Ma bazę noclegową i infrastrukturę turystyczną. Z miejscowości wychodzą liczne szlaki turystyczne:
– czerwony przez przełęcz Glisne na Luboń Wielki- – czerwony przez Lubogoszcz do Kasiny Wielkiej
– żółty przez Czarny Dział na Ćwilin
– zielony na Lubogoszcz- – zielony przez Kobylicę na Jasień
– czarny z Lubogoszczy przez Mszanę Dolną i Szczebel do Lubnia
Osoby związane z Mszaną Dolną
edytujZabytki
edytujObiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[30].
- Cmentarz żydowski;
- park podworski;
Wejście do parku miejskiego. - kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła;
- cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 363.
Zbudowana współcześnie infrastruktura placu targowego przy ul. Władysława Orkana uzyskała w 2014 r. wyróżnienie w konkursie o nagrodę im. S. Witkiewicza na najlepsze realizacje architektoniczne w Małopolsce[31].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-21].
- ↑ Sztetl Mszana Dolna [online], Na stronie prowadzonej przez organizację Sztetl Mszana Dolna widnieje artykuł przedstawiający nagrobek mszańskich rabinów na cmentarzu żydowskim w Krakowie przy ul. Miodowej. Na macewie znajduje się nazwa Mszany Dolnej w języku jidysz wraz z transliteracją i tłumaczeniem całej inskrypcji przez Panią Jolantę Kruszniewską., Sztetl Mszana Dolna [dostęp 2023-12-27] (pol.).
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 52–53.
- ↑ Rafał Unrug (red.): Karpaty fliszowe między Olzą a Dunajcem. Przewodnik geologiczny. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1979, s. 145, mapa (zał.). ISBN 83-220-0043-X.
- ↑ ImapLite [online], mapy.geoportal.gov.pl [dostęp 2020-03-25].
- ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
- ↑ Mszana Dolna w liczbach. Mszana Dolna - Dane demograficzne [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Franciszek Sikora, „Mszański zespół osadniczy w średniowieczu”, [w:] „Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin”, Kraków 1993, s. 131–145.
- ↑ a b Mszana na starych kartkach pocztowych.
- ↑ a b Stanisław Stopa: Kurkowe opowieści ISBN 978-83-923624-0-1.
- ↑ Historia Miasta Mszana Dolna [online], mszana-dolna.eu [dostęp 2022-09-07].
- ↑ Sprzedaż dóbr. „Czas”. 14, s. 3, 1899-01-18. (pol.).
- ↑ a b Intellect.pl, Ksiądz Józef Stabrawa 1881-1942 – Gmina Mszana Dolna [online], www.mszana.pl [dostęp 2022-09-07] (pol.).
- ↑ Praca zbiorowa 1934 ↓, s. 11.
- ↑ Andrzej Rukowiecki, „Kronika pancernego szlaku żołnierzy generała Maczka” w „Żołnierze generała Maczka”, Muzeum Tradycji Niepodległościowych, folder wystawy Łódź 2010.
- ↑ Cytat w: M. Mrózek, Czy widzieliście przepiórki?, „histmag.org”, 4 października 2008.
- ↑ Octownia w Mszanie Dolnej – PPH Podhale sp. z o.o. [online], www.octowniamszana.pl, 23 kwietnia 2019 [dostęp 2022-09-07] (pol.).
- ↑ Intellect.pl, Rodzina w większym wymiarze – 60-lecie Polskiego Związku Emerytów Rencistów i Inwalidów w Mszanie Dolnej - Gmina Mszana Dolna [online], www.mszana.pl [dostęp 2024-07-06] (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 maja 1952 r. w sprawie nadania ustroju miejskiego gminie Mszana Dolna I i zmiany nazwy gminy Mszana Dolna II w powiecie limanowskim, województwie krakowskim oraz w sprawie zmiany granic niektórych gmin w powiatach: tarnobrzeskim, województwie rzeszowskim, rypińskim i włocławskim, województwie bydgoskim. [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2024-01-29].
- ↑ 30 lat minęło... 30 Samorządu Miasta Mszana Dolna - Oficjalny serwis Urzędu Miasta Mszana Dolna [online], www.mszana-dolna.eu [dostęp 2023-12-12].
- ↑ INFOR.PL – portal nowoczesnych księgowych, przedsiębiorców, kadrowych – podatki, rachunkowość, kadry, prawo pracy, sektor publiczny - kalkulatory, wskaźniki, ujednolicone akty prawne, quizy [online], www.infor.pl [dostęp 2023-12-12] (pol.).
- ↑ MSZANA DOLNA [online], sanktuarium.michalici.pl [dostęp 2024-09-06] (pol.).
- ↑ 30 lat minęło... 30 Samorządu Miasta Mszana Dolna - Oficjalny serwis Urzędu Miasta Mszana Dolna [online], mszana-dolna.eu [dostęp 2023-12-12].
- ↑ Oficjalny serwis Urzędu Miasta Mszana Dolna [online], mszana-dolna.eu [dostęp 2024-01-05].
- ↑ Aktualności [online], zsti.edu.pl [dostęp 2024-01-05].
- ↑ Zespół Szkół Ponadpodstawowych im. Józefa Marka w Mszanie Dolnej – Szkoła w której uczeń jest najważniejszy [online], 27 grudnia 2023 [dostęp 2024-01-05] (pol.).
- ↑ Obec Nižná, Sociálne siete [online], www.nizna.sk [dostęp 2024-03-11] (słow.).
- ↑ „Pod Lubogoszczą”, Rok 2008 (2), Mszana Dolna, s. 3, ISSN 1899-220X, Cytat: Podpisanie umowy partnerskiej. W dniu 28 maja odbyła się jubileuszowa XXV sesja Rady Miasta. Była to szczególna uroczystość, do Mszany przyjechali nasi słowaccy partnerzy: Starosta Eugen Dedinsky, Vladislav Zajac - Zastępca Starosty, wraz z radnymi: Marią Habovstiakovą, pracującą w Komisji Kultury i Marianem Klimčikiem z Komisji Sportu. W obecności całej Rady Miasta Starosta Gminy Nižna i Burmistrz Mszany Dolnej podpisali umowę o współpracy międzynarodowej społeczności lokalnych. Obaj wyrazili nadzieje, że współpraca przyniesie obu gminom korzyści na wielu płaszczyznach. By podkreślić uroczystość chwili, sesję uświetnił występ Chóru Dziecięcego działającego przy Miejskim Ośrodku Kultury. (pol.).
- ↑ Intellect.pl, Olga Illukiewicz - Gmina Mszana Dolna [online], mszana.pl [dostęp 2024-01-28] (pol.).
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-03].
- ↑ Plac Targowy, ul. Władysława Orkana, Mszana Dolna. [dostęp 2015-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-01)].
Bibliografia
edytuj- Praca zbiorowa: Dwudziestolecie wymarszu Legionu Śląskiego w bój o niepodległość 1914 – 1924. Cieszyn: Nakład własny komitetu redakcyjnego, 1934.
Linki zewnętrzne
edytuj- Mszana Dolna (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 781.
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona