Masakra w Dynowie (1939)
Masakra w Dynowie (1939) – pogrom żydowskiej ludności Dynowa dokonany przez funkcjonariuszy niemieckich Einsatzgruppen podczas kampanii wrześniowej 1939 roku.
| Państwo |
Polska pod okupacją III Rzeszy |
|---|---|
| Miejsce | |
| Data |
od 15 do 28 września 1939 |
| Liczba zabitych |
200-600 osób |
| Typ ataku |
masowy mord |
| Sprawca | |
Położenie na mapie Polski w 1939  | |
 49°48′53″N 22°13′54″E/49,814722 22,231667
| |
Masakra w Dynowie była elementem szerszego planu realizowanego przez kierownictwo III Rzeszy, zmierzającego do sprowokowania masowego exodusu polskich Żydów na obszary znajdujące się pod okupacją sowiecką. W połowie września 1939 funkcjonariusze tzw. Einsatzkommando 1/I zamordowali w Dynowie kilkuset Żydów – mieszkańców miasta oraz uciekinierów z innych regionów Polski (źródła podają różne daty tych wydarzeń). Co najmniej kilkadziesiąt ofiar zostało spalonych żywcem w miejscowej synagodze. Pod koniec września 1939 pozostałych przy życiu dynowskich Żydów przepędzono wpław przez San do strefy okupowanej przez Armię Czerwoną.
Preludium
edytujW wyniku zwycięskiej kampanii wrześniowej pod kontrolą Niemiec znalazły się tereny zachodniej i centralnej Polski, zamieszkiwane przez 2,2 mln Żydów[1]. Dla nazistowskich przywódców, którzy z rasizmu i antysemityzmu uczynili rdzeń swej ideologii, była to sytuacja wysoce niepożądana[2]. W pierwszej fazie wojny władze III Rzeszy rozważały rozmaite warianty „rozwiązania kwestii żydowskiej”. Jeszcze przed zakończeniem kampanii wrześniowej SS-Gruppenführer Reinhard Heydrich, szef służb bezpieczeństwa III Rzeszy, zaproponował, aby wysiedlić polskich Żydów na ziemie wschodniej Polski, które zgodnie z zapisami układu Ribbentrop-Mołotow miały znaleźć się pod okupacją ZSRR. Plan ten został najprawdopodobniej zaakceptowany przez naczelne dowództwo Wehrmachtu. Może o tym świadczyć chociażby dyrektywa z 12 września 1939, skierowana przez generała Eduarda Wagnera (Generalnego Kwatermistrza Wojsk Lądowych) do dowództwa Grupy Armii „Południe”, zawierająca rozkaz „wywiezienia za San” wszystkich Żydów z polskiej części Górnego Śląska. Jednocześnie chcąc przyspieszyć masowy exodus ludności żydowskiej do strefy sowieckiej, Niemcy rozpoczęli brutalne pogromy i wysiedlenia[2][3]. Szczególną rolę w tej akcji odegrały tzw. Einsatzgruppen – specjalne grupy operacyjne niemieckiej służby bezpieczeństwa i policji bezpieczeństwa, podążające w ślad za oddziałami regularnej armii z zadaniem „zwalczania wszystkich wrogich Rzeszy i Niemcom elementów na tyłach walczących wojsk” oraz „ujęcia osób niepewnych pod względem politycznym”.
Plan wysiedlenia polskich Żydów na tereny zajęte przez Armię Czerwoną nie został ostatecznie zrealizowany – m.in. z powodu niechęci władz sowieckich do przyjmowania tak wielkiej liczby uchodźców. Zanim jednak Sowieci uszczelnili granicę, funkcjonariusze Einsatzgruppen zdążyli wypędzić tysiące Żydów za Bug i San. Niemcy dopuścili się przy tym szeregu mordów, rabunków, gwałtów i podpaleń. Szczególnie brutalny przebieg miało zwłaszcza wypędzanie ludności żydowskiej z terenów południowej Polski (Górny Śląsk, Małopolska), gdzie operowała Einsatzgruppe I dowodzona przez SS-Brigadeführera Bruno Streckenbacha. Jeden z pododdziałów tej grupy – Einsatzkommando 3/I dowodzone przez SS-Sturmbanführera dr Alfreda Hasselberga – na samym tylko odcinku między Sandomierzem a Jarosławiem wypędził za San ok. 18 tys. Żydów[4]. Licznych zbrodni dopuściły się także inne pododdziały grupy Streckenbacha. Punktem kulminacyjnym niemieckiej akcji stały się masowe mordy na żydowskiej ludności Przemyśla (16-19 września)[5]. Nieco wcześniej ofiarą pogromu padli natomiast Żydzi z Dynowa[4].
Przebieg masakry
edytuj13 września 1939 roku oddziały Wehrmachtu wkroczyły do Dynowa[6]. Niedługo później do miasta dotarło tzw. Einsatzkommando 1/I. Był to jeden z pododdziałów grupy Streckenbacha, złożony w większości z byłych funkcjonariuszy placówki Gestapo w Weimarze. Jednostką dowodził SS-Sturmbannführer Ludwig Hahn[7][8]. Esesmani natychmiast przystąpili do mordowania i terroryzowania żydowskiej społeczności Dynowa. W zależności od źródła podawane są jednak różne daty rozpoczęcia pogromu. Większość autorów, opierając się m.in. na zeznaniach żydowskich świadków, podaje, że Einsatzkommando pojawiło się w mieście w pierwszym dniu żydowskiego święta Rosz ha-Szana – tj. 14 września[9][10][11][12]. W niektórych źródłach można jednak znaleźć informację, iż masakra rozpoczęła się 15 września[13] lub 18 września[6].
Po przybyciu do Dynowa podwładni Hahna rozpoczęli łapankę na ulicach miasta, wymierzoną w mężczyzn narodowości żydowskiej. Ze względu na fakt, iż Żydzi próbowali kryć się w budynkach, Niemcy zaczęli się także wdzierać do domów i mieszkań. Wszystkich zatrzymanych gromadzono na podwórzu miejscowej szkoły powszechnej. Po pewnym czasie Żydów zaprowadzono do jednej ze szkolnych sal, po czym w godzinach wieczornych załadowano do samochodów ciężarowych i wywieziono w nieznane. Niemcy oświadczyli żydowskim kobietom, że mężczyzn zabrano na roboty do Jawornika Ruskiego[10]. W rzeczywistości wywożono ich do podmiejskiego lasu Żurawiec lub na tzw. Plebańskie Pole, położone nieopodal ul. ks. Józefa Ożoga (na tyłach plebanii katolickiej parafii św. Wawrzyńca). Tam w świetle reflektorów samochodowych ofiary ustawiano w rzędach po 10 osób, po czym rozstrzeliwano ogniem broni maszynowej[10][14]. Zamordowanych pogrzebano na miejscu kaźni, przysypując ich ciała cienką warstwą ziemi[14]. Tej nocy ofiarą egzekucji padło co najmniej 150-170 Żydów[10][11]. Masakrę przeżył jedynie kupiec Jakob Guttman, który udał zabitego, a po odejściu oprawców uciekł na drugą stronę Sanu[10].
Pogrom był kontynuowany również następnego dnia. Esesmani wdarli się wówczas do miejscowej synagogi, gdzie zebrali rodały i książki na jeden stos, oblali benzyną i podpalili. Ogniem zajęła się najpierw cała synagoga, a następnie dwa pobliskie domy modlitwy wraz z rodałami i księgozbiorem pism talmudycznych. Sacher Grünbaum, świadek tych wydarzeń, zeznał, że do płonącej synagogi Niemcy wrzucili dwóch młodych Żydów – Israela Kehra (pomocnika piekarskiego) i Józefa Rogela (cholewkarza)[15]. W wielu innych źródłach można jednak znaleźć informację, że tego dnia Niemcy spalili żywcem w synagodze co najmniej 50 Żydów[11][12][13]. Niektórzy autorzy szacowali nawet liczbę zamordowanych w ten sposób ofiar na blisko 200[6]. Żydów usiłujących uciec z płonącej bożnicy esesmani mieli wrzucać do pobliskiej studni, którą później zasypali wraz z ciałami ofiar[16].
Łącznie w trakcie kilkudniowej masakry Niemcy zamordowali w Dynowie kilkuset Żydów. Dokładna liczba ofiar nie jest znana. Najbardziej ostrożne szacunki mówią o blisko 200 zamordowanych[11][12][4]. W niektórych źródłach liczba ofiar jest jednak szacowana w przedziale od 300[12] do 600[6]. W gronie zamordowanych znaleźli się zarówno miejscowi Żydzi, jak też uchodźcy z innych miast – Brzozowa, Gorlic, Jasła, Krosna i Nowego Sącza[10][11]. Ofiarami pogromu byli głównie mężczyźni, choć w gronie zamordowanych znalazła się także pewna liczba kobiet i dzieci[12]. Ponadto we wrześniu 1939 Niemcy zamordowali na terenie Dynowa co najmniej 9 Polaków – w tym sześciu mieszkańców miasta (pięciu mężczyzn i kobietę) oraz dwóch żołnierzy WP przebranych w ubrania cywilne[17].
Ostatni akt pogromu nastąpił 28 września 1939, w pierwszy dzień żydowskiego święta Sukkot. Tego dnia policjant gminny ogłosił przy dźwiękach bębna, iż niemieckie władze zarządziły, aby Żydzi w ciągu 15 minut zgromadzili się na dynowskim rynku. Nie podano celu tego zgromadzenia, opornym zagrożono natomiast karą śmierci[15]. Gdy wszyscy Żydzi zgromadzili się w wyznaczonym miejscu, rynek został otoczony przez funkcjonariuszy SS i policji niemieckiej. Około 1500 Żydów[13] (w większości kobiety i dzieci) uformowano w kolumnę, po czym przy dźwiękach orkiestry pognano nad brzeg Sanu. Niemcy strzelając na postrach w powietrze zmusili następnie wszystkich Żydów, aby przeszli wpław przez rzekę, na tereny okupowane przez Armię Czerwoną. Ze względu na fakt, iż woda była w tym miejscu głęboka, a nurt bystry, co najmniej kilka starszych kobiet utonęło podczas przeprawy[8][15]. Żydzi, którzy przeszli na drugi brzeg Sanu zostali otoczeni przez sowieckich żołnierzy. Mokrzy i zziębnięci przez całą dobę musieli oczekiwać pod gołym niebem na decyzję o swoim losie. Ostatecznie większość z nich wywieziono w głąb ZSRR[13]. Pozostawione w Dynowie żydowskie mienie przepadło[15].
Epilog
edytujPo wydarzeniach z 28 września w Dynowie pozostały jedynie dwie rodziny żydowskie. Zostały one później wywiezione do getta w Brzozowie[13].
W 1940 roku gmina żydowska w Krośnie uzyskała zgodę władz okupacyjnych na ekshumację ofiar masakry oraz złożenie ich ciał w zbiorowych mogiłach na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Karolówka w Dynowie. Po wojnie na cmentarzu wzniesiono pomnik ku czci dynowskich ofiar Holocaustu[12][14].
Ludwig Hahn przeżył wojnę. Przed zachodnioniemieckim sądem stanął dopiero w 1972 roku, lecz w akcie oskarżenia nie ujęto czynów popełnionych przez oskarżonego w trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku. Ostatecznie Hahn został uznany winnym zarządzenia egzekucji 100 więźniów warszawskiego Pawiaka i skazany na karę 12 lat pozbawienia wolności. W kolejnym procesie, dotyczącym tym razem jego udziału w masowych deportacjach warszawskich Żydów do obozu zagłady w Treblince, został skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności (1975). Po upływie 8 lat Hahn został jednak zwolniony z więzienia z przyczyn zdrowotnych (choroba nowotworowa)[18]. Zmarł 10 listopada 1986.
Przypisy
edytuj- ↑ Bardach, Leśnodorski i Pietrzak 1977 ↓, s. 596.
- ↑ a b Böhler 2009 ↓, s. 233.
- ↑ Böhler 2011 ↓, s. 244–245.
- ↑ a b c Böhler 2011 ↓, s. 245.
- ↑ Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 90.
- ↑ a b c d Dynów 2003 ↓, s. 23.
- ↑ Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 22 i 142.
- ↑ a b Radziwończyk 1966 ↓, s. 53–54.
- ↑ Böhler 2009 ↓, s. 230.
- ↑ a b c d e f Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 143.
- ↑ a b c d e Datner 1967 ↓, s. 392.
- ↑ a b c d e f Rejestr 1983 ↓, s. 25.
- ↑ a b c d e Dynów – społeczność żydowska przed 1989. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].
- ↑ a b c Plebańskie Pole przy ul. ks. Józefa Ożoga – miejsce egzekucji. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].
- ↑ a b c d Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 144.
- ↑ Synagoga w Dynowie – miejsce egzekucji. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].
- ↑ Rejestr 1983 ↓, s. 26.
- ↑ Kopka 2007 ↓, s. 100.
Bibliografia
edytuj- Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak: Historia Państwa i Prawa Polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977.
- Jochen Böhler, Klaus-Michael Mallmann, Jürgen Matthäus: Einsatzgruppen w Polsce. Warszawa: Bellona, 2009. ISBN 978-83-11-11588-0.
- Jochen Böhler: Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Kraków: Wydawnictwo „Znak”, 2009. ISBN 978-83-240-1225-1.
- Jochen Böhler: Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce. Kraków: Wydawnictwo „Znak”, 2011. ISBN 978-83-240-1808-6.
- Szymon Datner: 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie dokonane na polskiej ludności cywilnej w okresie 1.IX – 25.X. 1939 r. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1967.
- Bogusław Kopka: Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2007. ISBN 978-83-60464-46-5.
- Kazimierz Radziwończyk: Zbrodnie generała Streckenbacha. Warszawa: Zachodnia Agencja Prasowa, 1966.
- Dynów. Krosno: P.U.W. „Roksana”, 2003. ISBN 83-7343-099-7.
- Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego za ziemiach polskich w latach 1939-1945. Województwo przemyskie. Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1983.
- Dynów – społeczność żydowska przed 1989. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].
- Plebańskie Pole przy ul. ks. Józefa Ożoga – miejsce egzekucji. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].
- Synagoga w Dynowie – miejsce egzekucji. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].