Wikipedia

Makary (Oksijuk)

Makary, imię świeckie Michał Oksijuk (ur. 29 września 1884 w Łukowisku k/Międzyrzeca Podlaskiego, zm. 1 marca 1961 w Odessie) – metropolita warszawski i całej Polski, drugi zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Makary
Michał Oksijuk
Metropolita warszawski i całej Polski
Ilustracja
Kraj działania

ZSRR
Polska

Data i miejsce urodzenia

29 września 1884
Łukowisko

Data i miejsce śmierci

1 marca 1961
Odessa

Miejsce pochówku

Monaster Zaśnięcia Matki Bożej w Odessie

Metropolita warszawski i całej Polski
Okres sprawowania

1951–1959

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Śluby zakonne

20 kwietnia 1945

Prezbiterat

1942

Chirotonia biskupia

22 kwietnia 1945

Multimedia w Wikimedia Commons
Sukcesja apostolska
Data konsekracji

22 kwietnia 1945

Miejscowość

Moskwa

Miejsce

Sobór Objawienia Pańskiego

Konsekrator

Aleksy I

Współkonsekratorzy

Jan (Sokołow), Hieronim (Zacharow)

W latach 1917–1922 był profesorem teologii i wykładowcą Kijowskiej Akademii Duchownej oraz Uniwersytetu Kijowskiego, następnie zaś, po zamknięciu pierwszej z wymienionych uczelni, pracownikiem biblioteki Ukraińskiej Akademii Nauk. W wieku 58 lat przyjął święcenia kapłańskie, pracował w parafiach prawosławnych Kijowa. W 1945, po złożeniu wieczystych ślubów mniszych, został wyświęcony na biskupa lwowskiego i tarnopolskiego. Wziął udział w likwidacji struktur Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej poprzez włączenie ich do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.

W 1951 z polecenia patriarchy Moskwy i całej Rusi Aleksego I wyjechał do Polski i został wybrany na metropolitę warszawskiego i całej Polski. Jego działalność w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym, zmierzająca do nadania mu charakteru rosyjskiego i ścisłej centralizacji władzy duchownej sprawiła, iż znalazł się w konflikcie z podległym mu duchowieństwem i hierarchią. Nie spełnił również oczekiwań, jakie wiązał z jego osobą Urząd ds. Wyznań. W zestawieniu ze złym stanem zdrowia duchownego wszystkie te czynniki sprawiły, iż w 1959 metropolita złożył urząd i wrócił do ZSRR, gdzie dwa lata później zmarł.

Życiorys

edytuj

Edukacja i praca naukowa

edytuj

Urodził się w rodzinie chłopskiej[1]. Był z pochodzenia Ukraińcem[2]. Absolwent seminarium duchownego w Chełmie (dyplom w 1907[3]) i Kijowskiej Akademii Duchownej[4] (w 1911[3]). W seminarium jednym z jego nauczycieli był późniejszy metropolita warszawski i całej Polski Dionizy (Waledyński)[5]. Na studia teologiczne zdecydował się mimo faktu, iż jego rodzina nie była religijna[1].

Po ukończeniu wyższych studiów teologicznych został stypendystą profesorskim, zaś w 1912 docentem w katedrze patrologii i wykładowcą literatury starochrześcijańskiej[6]. Władał językami starogreckim i łaciną, a także językiem polskim i językiem niemieckim[7]. W 1914 uzyskał tytuł naukowy magistra nauk teologicznych za pracę poświęconą eschatologii św. Grzegorza z Nyssy. W 1917 uzyskał tytuł profesora teologii. Pracownikiem naukowym Kijowskiej Akademii Duchownej pozostawał do jej zamknięcia w 1922. Równolegle wykładał historię Bizancjum na Uniwersytecie Kijowskim. W latach 1926–1933 pracował w bibliotece Ukraińskiej Akademii Nauk w dziale starodruków[1]. Zwolniony z pracy z powodu posiadania wykształcenia teologicznego i otwartej krytyki wojującego ateizmu[1], znalazł zatrudnienie w Obwodowym Oddziale Rolnym, a następnie Ludowym Komisariacie Rolnictwa USRR. Chociaż nie był członkiem partii komunistycznej, kolejno obejmował w nich stanowiska sekretarza, kierownika kadr, a wreszcie naczelnika wydziału administracyjnego Ukraińskiego Trustu Remontowego Ludowego Komisariatu Rolnictwa USRR[7].

W 1941 umożliwiono mu powrót do pracy naukowej[1].

Duchowny

edytuj

Działalność w Rosyjskim Kościele Prawosławnym

edytuj

W maju 1942 w wypadku ulicznym zginęła jego żona Natalia zd. Jedlińska[7], z którą miał syna Gleba i córkę Tatianę[1]. W lipcu tego samego roku przyjął święcenia kapłańskie[7]. Służył kolejno w parafiach Opieki Matki Bożej i św. Dymitra w Kijowie. W 1943 otrzymał godność protojereja. Dnia 20 kwietnia 1945 złożył wieczyste śluby zakonne, przyjmując imię zakonne Makary, i natychmiast otrzymał godność archimandryty[3].

W 1945 Rosyjski Kościół Prawosławny zdecydował o utworzeniu nowej eparchii z siedzibą we Lwowie. Na jej ordynariusza typowano początkowo biskupa donieckiego i woroszyłowgradzkiego Nikona, ostatecznie jednak uznano, że odpowiedniejszym kandydatem będzie duchowny znający język ukraiński, związany z Ukrainą zachodnią, a także wykształcony tak dobrze, jak kapłani greckokatoliccy[7]. Te czynniki przesądziły o nominowaniu na biskupa lwowskiego i tarnopolskiego właśnie archimandryty Makarego. 22 kwietnia 1945 miała miejsce jego chirotonia biskupia. Uroczystość ta odbyła się w soborze Objawienia Pańskiego w Moskwie z udziałem patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Aleksego oraz metropolitów kijowskiego Jana i kiszyniowskiego Hieronima. Dnia 21 kwietnia 1946 został podniesiony do godności arcybiskupiej. Od 1948 do 17 marca 1950 był równocześnie biskupem mukaczewskim i użhorodzkim[3]. Na terenie podległych mu eparchii prowadził działalność wydawniczą, działał również na rzecz odbudowywania świątyń uszkodzonych w czasie działań wojennych, w tym ławry Poczajowskiej[1].

Wziął udział w przeprowadzonej przez władze ZSRR likwidacji Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej[8][9][10].

Metropolita warszawski i całej Polski

edytuj
Przybycie do Polski
edytuj

W 1948 stalinowskie władze Polski odsunęły od zarządzania Polskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym metropolitę warszawskiego i całej Polski Dionizego (Waledyńskiego). Został on osadzony w areszcie domowym, a następnie zmuszony do zamieszkania w urządzonym dla niego domu w Sosnowcu[10]. Władze państwowe podjęły również decyzję o powołaniu, wbrew prawu kanonicznemu Kościoła prawosławnego, Tymczasowego Kolegium Rządzącego Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w składzie: arcybiskup Tymoteusz (Szretter) jako przewodniczący, biskup Jerzy (Korenistow), ks. Jan Kowalenko, ks. Eugeniusz Naumow, ks. Wsiewołod Łopuchowicz, ks. Michał Kiedrow oraz Mikołaj Sieriebriannikow[11]. Aby jednak Kościół prawosławny w Polsce mógł nadal legalnie działać jako autokefaliczny, niezbędny był wybór nowego zwierzchnika, co blokowały władze państwowe, twierdząc, iż żaden z potencjalnych kandydatów-biskupów nie posiada niezbędnych kwalifikacji ani autorytetu[12]. Rozważane było sprowadzenie nowego metropolity z innego Kościoła autokefalicznego (wymieniano Bułgarski Kościół Prawosławny)[13]. Jednak dopiero w 1951 powstały rok wcześniej Urząd ds. Wyznań zasugerował Kolegium zwrócenie się do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego z prośbą o oddelegowanie kandydata na metropolitę warszawskiego. Wybór patriarchy Aleksego I padł na arcybiskupa Makarego (Oksijuka)[14], delegowanego do PAKP w czerwcu 1951[10]. Zdaniem ks. Doroteusza Sawickiego o nominacji tej przesądziła znajomość języka i zwyczajów polskich, jaką posiadał arcybiskup lwowski[1]. W ocenie Mariusza Krzysztofińskiego i Krzysztofa Sychowicza wybór Makarego na metropolitę warszawskiego i całej Polski był zwieńczeniem wcześniejszych starań władz komunistycznych dążących do osłabienia Kościoła katolickiego poprzez wytworzenie wobec niego konkurencji – silnego prawosławia[15]. Władze polskie chciały również wykorzystać prawosławie do zwalczania nacjonalizmu ukraińskiego i tę politykę metropolita Makary realizował po przybyciu do Polski[16].

Arcybiskup przybył do Polski 5 lipca 1951 i już dwa dni później został ogłoszony nowym metropolitą warszawskim przez Sobór Biskupów PAKP, z pominięciem procedur elekcyjnych przewidywanych przez statut Kościoła[14]. Polskie władze państwowe odnosiły się do jego osoby pozytywnie, mając nadzieję na jego zaangażowanie w działania na rzecz likwidacji Cerkwi greckokatolickiej również w Polsce[9][14]. Intronizacja metropolity odbyła się 8 lipca 1951 w soborze św. Marii Magdaleny w Warszawie z udziałem zaproszonych znacznie wcześniej reprezentantów Kościołów Rosyjskiego, Bułgarskiego oraz Rumuńskiego. Natomiast Patriarchat Konstantynopolitański uznał wybór nowego zwierzchnika za nielegalny, w związku z wcześniejszym usunięciem z urzędu metropolity Dionizego[17]. Nowy zwierzchnik PAKP nigdy nie przyjął obywatelstwa polskiego, zachowując radzieckie[18].

Zmiany organizacyjne w Kościele
edytuj

Makary (Oksijuk) przeprowadził gruntowne zmiany w organizacji Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Dnia 5 września 1951 zlikwidował Warszawski Duchowny Konsystorz Prawosławny i zastąpił go Kancelarią Metropolitalną, nad którą zwierzchnicy Kościoła mieli mieć ścisłą kontrolę. Nadał jej również prawo nadzoru nad całością spraw finansowych PAKP[19]. Odrzucił również projekt reorganizacji podziału Kościoła na diecezje, przyczyniając się do przygotowania nowego, o innej koncepcji terytorialnej. Po jego uchwaleniu stanął na czele diecezji warszawsko-bielskiej[20]. Fakt, iż metropolita przybył do Polski ze Związku Radzieckiego sprawiał, że w pierwszych latach jego kierowania Kościołem uzyskał na jego rzecz pewne ustępstwa ze stron polskich władz[14]. Równocześnie pochodzenie hierarchy sprawiało, iż nie znał on realiów społecznych i wyznaniowych Polski, co było źródłem wielu problemów w administrowaniu Kościołem[21]. Był zwolennikiem rosyjskiego charakteru Kościoła, przeciwnym dopuszczeniu języków polskiego, ukraińskiego i białoruskiego do wydawnictw kościelnych[22] oraz do nabożeństw[23]. Piotr Gerent przypuszcza przy tym, iż część działań duchownego odbieranych za jego życia jako przejawy rusyfikacji (np. nominowanie na parafie, w których dominowali Ukraińcy, duchownych niewładających ich językiem) nie były w rzeczywistości elementem polityki dyskryminacyjnej, lecz wynikały z obaw metropolity o oskarżenia o „odchylenie nacjonalistyczno-ukraińskie”. Ponadto liczba kapłanów prawosławnych w Polsce władających językiem ukraińskim była niedostateczna[24].

W 1954 metropolita zainicjował wydawanie rosyjskojęzycznego miesięcznika prawosławnego Cerkownyj wiestnik i sam został jego redaktorem odpowiedzialnym[6]. Szczególną uwagę poświęcał również kształceniu duchowieństwa. Był współtwórcą Sekcji Teologii Prawosławnej na Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej. Po 1956 przygotował nowy program kształcenia dla prawosławnego seminarium duchownego w Warszawie, wprowadzając do programu nauczania język ukraiński[6].

W 1952 doprowadził do nowelizacji Statutu Parafialnego PAKP oraz Statutu Wewnętrznego Kościoła, zmierzając ku ścisłej centralizacji zarządzania Kościołem, jego reorganizacji według wzorów znanych metropolicie z Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[9]. Wprowadzone przez metropolitę Makarego zmiany doprowadziły do poważnego ograniczenia kompetencji biskupów diecezjalnych, którzy bez zgody metropolity nie mogli obsadzać stanowisk kościelnych w swoich diecezjach. Zdaniem Antoniego Mironowicza działalność hierarchy i jego polityka personalna budziły negatywne odczucia zarówno u biskupów, jak i niższego duchowieństwa PAKP[25]. W 1957 metropolita zgodził się na powołanie komisji, która miała przygotować projekt kolejnych zmian w statucie Kościoła (idących w kierunku przeciwnym niż ten, jaki sugerował Makary), jednak z powodu jego niechęci do realnej reformy statutu przygotowane przez komisję propozycje nigdy nie zostały wprowadzone w życie[26].

Misja wśród ludności greckokatolickiej
edytuj

Metropolita Makary zainicjował i rozwinął działalność misyjną Kościoła prawosławnego wśród Ukraińców wyznania greckokatolickiego, przesiedlonych na północ i zachód Polski w ramach Akcji „Wisła”. Jego głównym współpracownikiem w tym zakresie był ks. Jan Lewiarz. Gdy przesiedleńcy otrzymali możliwość powrotu do miejsc pochodzenia, metropolita postanowił stworzyć prawosławne placówki duszpasterskie również w Bieszczadach i na Łemkowszczyźnie, także tam, gdzie w dwudziestoleciu międzywojennym w ogóle nie było świątyń tego wyznania[27]. Starania metropolity były popierane przez Urząd ds. Wyznań[27]. Zaangażowanie Kościoła prawosławnego w likwidację katolicyzmu obrządku bizantyjskiego w Polsce sprawiło, iż władze zgodziły się zwrócić prawosławnym kilka świątyń w województwie lubelskim, które wcześniej były otwierane jedynie okazjonalnie[28]. W 1957 Urząd ds. Wyznań nakazał także przekazywać prawosławnym porzucone po 1947 cerkwie i inne obiekty należące dawniej do grekokatolików na Rzeszowszczyźnie[29]. W praktyce nie zawsze władze lokalne realizowały bez problemów to zalecenie[30].

Według Antoniego Mironowicza wysiłki Makarego w ramach krzewienia prawosławia kosztem Kościoła greckokatolickiego władze polskie uznały ostatecznie za niewystarczające[21].

Kontakty z innymi Cerkwiami autokefalicznymi

edytuj

W grudniu 1953 Makary wziął udział w uroczystościach restytucji Patriarchatu Bułgarskiego[31].

Wyjazd z Polski

edytuj
 
Grób metropolity na brackim cmentarzu monasteru Zaśnięcia Matki Bożej w Odessie

Metropolita Makary nie spełnił oczekiwań, jakie stawiały mu władze polskie[21]. Od 1957 władze polskie przygotowywały odsunięcie metropolity Makarego od kierowania Kościołem i zastąpienia go duchownym posiadającym obywatelstwo polskie, lub też działającym w PAKP przed II wojną światową i przebywającym na emigracji. Ostatecznie z zamiarów tych zrezygnowano, gdyż zły stan zdrowia hierarchy i tak de facto uniemożliwiał mu kierowanie PAKP[32]. Jego zadania spełniał tymczasowo arcybiskup Tymoteusz (Szretter)[25]. W 1957 Urząd ds. Wyznań następująco oceniał jego działalność:

Metropolita Makary (...) nie potrafił wskutek nieznajomości miejscowych warunków wykonać zadań postawionych przed Kościołem: nie udało mu się ani zdobyć autorytetu i zaufania u biskupów i kleru, w stosunku do których cechował go despotyzm i bezwzględność, ani sympatii wyznawców, ani zrealizować wytycznych i zadań Urzędu (...)[22]

Od 1956 metropolita zaczął otrzymywać listy i telefony z pogróżkami, w których żądano od niego wyjazdu z Polski[6].

Negatywną ocenę działalności Makarego (Oksijuka) w Polsce podziela Kazimierz Urban, który jest zdania, iż duchowny doprowadził do zahamowania rozwoju PAKP i zapanowania w nim wewnętrznej stagnacji[33]. Z kolei Piotr Gerent uważa, iż metropolita Makary dokonał w organizacji Kościoła i jego instytucji edukacyjnych zmian na tyle ważnych, że negatywne oceny jego dorobku należy uznać za krzywdzące[6].

Dnia 9 grudnia 1959 metropolita Makary ostatecznie zrezygnował z urzędu i odszedł w stan spoczynku[34]. Zdaniem ks. Sawickiego decyzję tę podjął, gdyż zorientował się, iż nie uda mu się kierować Kościołem bez ingerencji państwowej, w dodatku jego stan zdrowia uniemożliwia mu szerszą aktywność[1]. W maju 1960 wyjechał do Moskwy, oficjalnie na leczenie, stamtąd przeniósł się do Odessy, gdzie zmarł 1[35] lub 2 marca 1961[3]. Jego wyjazd z Polski odbył się w porozumieniu z władzami radzieckimi oraz z patriarchą Aleksym I, który wystosował oficjalne zaproszenie do Moskwy dla odchodzącego metropolity[33]. Został pochowany na cmentarzu monasteru Zaśnięcia Matki Bożej w Odessie[1].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h i j D. Sawicki. 50 lat temu odszedł do wieczności metropolita warszawski i całej Polski Makary. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 3 (256) (marzec 2011), s. 10–11. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna. ISSN 0239-4499. 
  2. ↑ P. Gerent: Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1989. Toruń: Adam Marszałek, 2007, s. 47. ISBN 978-83-7441-468-5.
  3. ↑ a b c d e Макарий (Оксиюк). [dostęp 2010-12-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ros.).
  4. ↑ S. Dudra: Metropolita Dionizy (Waledyński) 1876–1960. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2010, s. 27. ISBN 978-83-603-11-34-9.
  5. ↑ S. Dudra: Metropolita Dionizy (Waledyński) 1876–1960. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2010, s. 20. ISBN 978-83-603-11-34-9.
  6. ↑ a b c d e P. Gerent: Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1989. Toruń: Adam Marszałek, 2007, s. 153. ISBN 978-83-7441-468-5.
  7. ↑ a b c d e Rostysław Jarema, Lwowski Sobór Cerkiewny 1946 roku. Przyczyny i konsekwencje, Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2015, s. 102–103.
  8. ↑ R. Taft: Anamnesis, Not Amnesia: The 'Healing Memories' and the Problem of 'Uniatism'. 1 grudnia 2000. [dostęp 2010-12-05]. (ang.).
  9. ↑ a b c A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 254. ISBN 83-7431-046-4.
  10. ↑ a b c K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 71–73. ISBN 83-85527-35-4.
  11. ↑ A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 248. ISBN 83-7431-046-4.
  12. ↑ A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 250. ISBN 83-7431-046-4.
  13. ↑ K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 77–78. ISBN 83-85527-35-4.
  14. ↑ a b c d A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 251. ISBN 83-7431-046-4.
  15. ↑ M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej (1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 84
  16. ↑ A. Brożyniak, R. Ziobroń, Prawosławie w Bieszczadach po II wojnie światowej [w:] red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Bieszczady w Polsce Ludowej 1944–1989, Instytut Pamięci Narodowej, Rzeszów 2009, ISBN 978-83-7629-111-6, ss. 331–332.
  17. ↑ K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 78. ISBN 83-85527-35-4.
  18. ↑ P. Gerent: Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1989. Toruń: Adam Marszałek, 2007, s. 151–152. ISBN 978-83-7441-468-5.
  19. ↑ A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 251–252. ISBN 83-7431-046-4.
  20. ↑ A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 252. ISBN 83-7431-046-4.
  21. ↑ a b c A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 259. ISBN 83-7431-046-4.
  22. ↑ a b A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 260. ISBN 83-7431-046-4.
  23. ↑ P. Gerent: Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1989. Toruń: Adam Marszałek, 2007, s. 150. ISBN 978-83-7441-468-5.
  24. ↑ P. Gerent: Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1989. Toruń: Adam Marszałek, 2007, s. 151. ISBN 978-83-7441-468-5.
  25. ↑ a b A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 255. ISBN 83-7431-046-4.
  26. ↑ A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 256. ISBN 83-7431-046-4.
  27. ↑ a b A. Brożyniak, R. Ziobroń, Prawosławie w Bieszczadach po II wojnie światowej [w:] red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Bieszczady w Polsce Ludowej 1944–1989, Instytut Pamięci Narodowej, Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 2009, ISBN 978-83-7629-111-6, ss. 330 i 334.
  28. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 189. ISBN 978-83-7629-260-1.
  29. ↑ A. Brożyniak, R. Ziobroń, Prawosławie w Bieszczadach po II wojnie światowej [w:] red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Bieszczady w Polsce Ludowej 1944–1989, Instytut Pamięci Narodowej, Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 2009, ISBN 978-83-7629-111-6, s. 335.
  30. ↑ A. Brożyniak, R. Ziobroń, Prawosławie w Bieszczadach po II wojnie światowej [w:] red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Bieszczady w Polsce Ludowej 1944–1989, Instytut Pamięci Narodowej, Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 2009, ISBN 978-83-7629-111-6, ss. 343–345 i 356.
  31. ↑ N. Niesłuchowski, N. Lenczewski, Priebywanije Jego Błażenstwa, Błażenniejszego Mitropolita Makarija w Bołgarii na torżestwach wosstanowlenija patriarszestwa, „Cerkownyj Wiestnik”, nr 1/1954, s. 20.
  32. ↑ S. Dudra: Kościół prawosławny na ziemiach zachodnich i północnych Polski po II wojnie światowej. Zielona Góra: Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2004, s. 67–68. ISBN 83-89712-37-7.
  33. ↑ a b K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 207. ISBN 83-85527-35-4.
  34. ↑ A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 377. ISBN 83-7431-046-4.
  35. ↑ A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 261. ISBN 83-7431-046-4.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Makary_(Oksijuk)&oldid=74114170”