Kozieradka pospolita

Kozieradka pospolita
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bobowce
Rodzina	bobowate
Podrodzina	bobowate właściwe
Rodzaj	kozieradka
Gatunek	kozieradka pospolita
	Nazwa systematyczna
	Trigonella foenum-graecum L.; Sp. Pl. 2. 777. 1753
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kozieradka pospolita, kozieradka lekarska (Trigonella foenum-graecum L.) – gatunek rośliny zielnej z rodziny bobowatych. Inne nazwy zwyczajowe: fenegryka, greckie siano, kozioroźnik, boża trawka^[4]. Łacińska nazwa foenum-graecum oznacza "greckie siano". Rodzimym obszarem jej występowania jest Azja (Kaukaz, Turkmenistan, Uzbekistan) i Europa Wschodnia (Ukraina, Mołdawia, Litwa, Estonia), rozprzestrzenia się też w niektórych innych regionach jako gatunek zawleczony i jest uprawiana niemal na całym świecie^[5]. W Polsce roślina zawlekana i przejściowo dziczejąca z upraw (efemerofit)^[6].

Morfologia

Kwitnący pęd

Pokrój: Jednoroczna roślina o mocnym, palowym korzeniu. Łodyga wyprostowana, słabo rozgałęziona, w górnej części delikatnie owłosiona.
Liście: Trójlistkowe, listki odwrotnie jajowate, z wierzchu zielone, spodem sinozielonkawe.
Kwiaty: Siedzące lub na bardzo krótkich szypułkach, osadzone po jeden lub dwa w kątach liści. Kielich rurkowaty, pięciowrębny. Korona motylkowata, żółtawa, pręcików 10 (jeden wolny i dziewięć zrośniętych), słupek jeden.
Owoc: Wygięty strąk, zakończony 2–3 cm dzióbkiem o barwie beżowobrunatnej, zawierającym ok. 15 romboidalnych lub pryzmatycznych nasion koloru beżowego, podzielonych bruzdą na dwie nierówne części (podobnych do nasion gryki).

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Jest wybitnie wapieniolubna. Kwitnie w czerwcu i lipcu, zapylana jest przez owady. Jest rośliną miododajną. Ma nieprzyjemny, mdły zapach. Liczba chromosomów 2n = 16^[6].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: Nasiona kozieradki (Semen Foenugraeci lub Semen Trigonellae) są pozyskiwane ze względu na dużą zawartość śluzu polisacharydowego (jego zawartość przekracza nawet 40%). Poza tym nasiona zawierają tłuszcze, saponiny steroidowe, w tym pochodne diosgeniny i estry saponin z białkami (np. fenugrekina). Ponadto w surowcu obecne są białka roślinne, śladowe ilości olejków eterycznych, flawonoidy, cholina, lecytyna, witaminy PP, F, D i alkaloid trygonelina^[7].
Działanie: Surowiec działa osłaniająco i przeciwzapalnie na błonę śluzową przewodu pokarmowego oraz (zastosowany zewnętrznie) na skórę, w związku z tym jest stosowany w chorobie wrzodowej i w stanach zapalnych skóry (czyraki, egzemy, ropnie). Nasiona kozieradki mogą również obniżać poziom cholesterolu i cukru we krwi. Kozieradce przypisuje się także właściwości przeciwzapalne, żółciopędne, rozkurczowe, poprawiające samopoczucie, żółciotwórcze, pobudzające wydzielanie soku trzustkowego, żołądkowego i jelitowego, wzmacniające, usprawniające wchłanianie pokarmów, regulujące wypróżnienia, pobudzające regenerację wszystkich tkanek, aktywujące hematopoezę (kozieradka to naturalny aktywator procesów wytwarzania krwinek), mlekopędne, moczopędne, przeciwalergiczne, anaboliczne^[7].
Dawkowanie: Doustnie stosuje się 6 g na dobę, zewnętrznie jako ciepłe okłady przygotowane przez zalanie 50 g surowca 250 ml wody i odczekanie ok. 30 min^[7].
Homeopatia: W homeopatii kozieradka stosowana jest jako lek przy zapaleniu jelit i żołądka, niedomaganiach śledziony oraz jako immunostymulator, mający podnosić odporność organizmu^[8].
Dawne zastosowania: Dawniej stosowano kozieradkę w leczeniu blednicy, gruźlicy, krzywicy, niedokrwistości, kaszlu i przy wychudzeniu. Stosowana była także podczas rekonwalescencji^[8].

Roślina jadalna

Młode liście są jadane jako warzywo, a suszone używane są do wzbogacania smaku gotowych dań (suszone liście mają gorzki smak i charakterystyczny silny zapach)^[9].
Nasiona są używane jako przyprawa zwana kozieradką (m.in. do przygotowania zalew do marynat, proszku curry, makaronów, pieczywa i potraw mięsnych)^[9].
Wyhodowane z nasion kiełki są dodatkiem do kanapek i sałatek. Mają ostry smak^[9].
Z wysuszonych liści można sporządzać herbatkę ziołową^[9].
Spotyka się ją głównie w kuchni hinduskiej oraz tajskiej. W Jemenie kozieradka jest jednym z głównych składników narodowej potrawy zwanej Saltah; pojawia się ona także często w takich daniach hinduskich i pakistańskich jak dahls czy w mieszance przyprawowej panch phoron. W kuchni bułgarskiej wraz z czubricą jest podstawowym składnikiem mieszanki ziołowej zwanej "szarena soł" (шарена сол, "sól barwiona"), używanej do twarogów i zapiekanek^{[potrzebny przypis]}.
Efektem ubocznym spożywania nawet małych ilości tej rośliny jest zapach curry lub syropu klonowego w moczu i pocie osoby spożywającej kozieradkę.

Inne zastosowania

Dawniej była używana jako pasza dla bydła, jednak ze względu na swoisty zapach, który przenika do mleka, nie jest już stosowana.
Roślina ta jest czasami używana do produkcji sztucznych syropów klonowych (artificial maple sirups) jako dodatek smakowy.
Wytwarzane są z niej maseczki kosmetyczne do pielęgnacji cery zniszczonej, przewrażliwionej i suchej, a także cery z trądzikiem^[9]. Z nasion sporządzano dawniej żółty barwnik, a ich śluz wykorzystywano do usztywniania tkanin^[9].

Historia uprawy

Znana była już w starożytności. Jej nasiona pochodzące sprzed 3 tysięcy lat p.n.e. znaleziono w Maadi w Egipcie, w grobowcu Tutenchamona (1342-1339 r. p.n.e.) oraz w Lakisz w Palestynie. Niektórzy znawcy roślin biblijnych uważają, że Żydzi po ucieczce z Egiptu podczas swojej 40-letniej tułaczki na pustyni tęsknili nie za czosnkiem, jak to jest w tłumaczeniach Księgi Liczb (11,5), lecz za kozieradką^[10]. Słynny papirus Ebersa podaje przepis na wykorzystanie oleju z jej nasion do pielęgnacji ciała. Szymon Syreński (Syreniusz) w XVI wieku, autor pierwszego w Polsce opracowania botanicznego, podaje jej nazwę jako fenegryk lub boża trawka^[9].

Uprawa

Wymaga słonecznego i osłoniętego od wiatrów stanowiska oraz żyznej gleby o dużej zawartości wapnia^[9]. Uprawia się ją z nasion wysiewanych w połowie kwietnia bezpośrednio do gruntu na głębokość 1-1,5 cm, w rządkach o rozstawie 30 cm^[9]. Nasiona kiełkują zazwyczaj po dwóch tygodniach^[9]. Oprócz pielenia i spulchniania gleby nie wymaga innych zabiegów uprawowych.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23] (ang.).
↑ The International Plant Names Index. [dostęp 2014-08-26].
↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-25].
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c Irena Matławska: Farmakognozja. Poznań: AM Poznań, 2005.
↑ ^a ^b Dr H. Różański. Kozieradka pospolita i kozieradka błękitna w fitoterapii człowieka i zwierząt. [dostęp 2015-01-03].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.
↑ Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23] (ang.).

[3] The International Plant Names Index. [dostęp 2014-08-26].

[4] Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.

[5] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-25].

[grin-6] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[gnozja-7] Irena Matławska: Farmakognozja. Poznań: AM Poznań, 2005.

[rozanski-8] Dr H. Różański. Kozieradka pospolita i kozieradka błękitna w fitoterapii człowieka i zwierząt. [dostęp 2015-01-03].

[A-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.

[rb-10] Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

[4]

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[7]

[8]

[9]

[10]