Klasztor kartuzów w Berezie
Klasztor kartuzów pw. św. Krzyża w Berezie (łac. Carthusiae Sanctae Crusis prope Berezam in Lithuania[3], biał. Бярозаўскі кляштар картэзіянцаў, ros. Берёзовский монастырь картезианцев) – dawny rzymskokatolicki klasztor Zakonu Kartuzów; współcześnie jego ruiny znajdują się w Berezie (do czasów sowieckich miasto nosiło nawiązującą do klasztoru nazwę Bereza Kartuska[4][5]), w rejonie bereskim, w obwodzie brzeskim, na Białorusi.
 nr rej. 112Г000133[1]
| |
.jpg) Ruiny klasztoru w stanie współczesnym | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Kościół | |
| Właściciel | |
| Typ zakonu |
męski |
| Obiekty sakralne | |
| kościół | |
| Fundator | |
| Materiał budowlany |
cegła |
| Data budowy |
1648-1689 |
| Data zamknięcia |
1831 |
| Data zburzenia |
1866 |
Położenie na mapie Białorusi  | |
Położenie na mapie obwodu brzeskiego  | |
 52°32′00″N 24°57′35″E/52,533222 24,959778
| |
Historia
edytujPowstanie i architektura klasztoru
edytujKlasztor ufundował podkanclerzy litewski Kazimierz Leon Sapieha. W czerwcu 1648 sprowadził on włoskiego architekta Giovanniego Battiste Gisleniego[6], który zapewne zaprojektował kompleks klasztorny. Fundator obdarzył powstający klasztor znacznym uposażeniem, co zatwierdził Sejm w 1653. Kamień węgielny położył nuncjusz apostolski w Polsce abp Giovanni de Torres[a][7]. Klasztor powstał jako twierdza, na której fortyfikacje składały się mury obronne z pięcioma ośmiobocznymi basztami, wały i fosa. Na kompleks składał się kościół pw. św. Krzyża, zabudowania klasztorne, które mieściły m.in. bibliotekę z dużym księgozbiorem oraz 15 charakterystycznych dla kartuzji domków (cel) eremickich. Wewnątrz murów znajdowały się także zabudowania gospodarcze, staw, w którym zakonnicy hodowali żółwie, ogród i sadzawki[2][5].
Według innego źródła klasztor miał ufundować hetman wielki litewski Lew Sapieha, który na początku XVII w. zakupił Berezę i który nie zdążył dokończyć dzieła przed śmiercią, a Kazimierz Leon budując klasztor i sprawdzając do niego kartuzów, wypełniał wolę ojca[3].
Kościół konsekrował 6 czerwca 1666 biskup pomocniczy wileński Aleksander Kazimierz Sapieha. Tego samego dnia odbył się w nim pogrzeb Kazimierza Leona Sapiehy. W tym roku prawdopodobnie zakończyły się główne prace. Budowa całego kompleksu została zakończona najprawdopodobniej w 1689[b][2][5][3].
Kościół z woli fundatora był miejscem spoczynku Sapiehów linii czerejsko-różańskiej – łącznie pochowano w nim ponad 50 osób, w tym kilkunastu Sapiehów. W bramie na hakach zawieszona była szczęka wieloryba[c][2][5]. Przy klasztorze powstały szpital i apteka, będące pierwszymi placówkami medycznymi w tej okolicy. Sama Bereza jeszcze przed powstaniem klasztoru miała być znana z leczniczych źródeł[3].
Okres działalności
edytujByła to jedyna kartuzja w Wielkim Księstwie Litewskim i jedna z trzech w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W okresie swojego istnienia położona była w diecezji wileńskiej[2][5][8]. Kazimierz Leon Sapieha do założenia klasztoru zaprosił kartuzów z prowincji górnoniemieckiej. Pierwszym opatem został Joannes Hagen z klasztoru w Kartuzach[3].
Klasztor ucierpiał podczas III wojny północnej. W 1706 przebywali tu wraz z wojskami król Polski August II Mocny i car Rosji Piotr I Wielki. 28 kwietnia 1706 król Szwecji Karol XII pokonał broniących się w klasztorze dragonów rosyjskich, po czym 30 kwietnia spędził w kartuzji. Okupacja szwedzka była dla kartuzów dotkliwa. W 1706 okupanci uprowadzili trzech alumnów, za których uwolnienie zażądali 300 czerwonych złotych. W 1708 Szwedzi uprowadzili trzech kapłanów, na okup za których, z braku pieniędzy, wydano srebra kościelne. W wyniku tych wydarzeń i srogiego obchodzenia się z braćmi przez okupantów, kartuzi schronili się w lasach, pozostawiając czterech zakonników do czuwania nad klasztorem. Kartuzja ucierpiała również podczas późniejszych wojen[5].
Powolny upadek klasztoru rozpoczął się po III rozbiorze Polski w 1795, gdy Bereza Kartuska znalazła się w granicach Rosji. Kartuzja utraciła wówczas kontakt z władzami zakonnymi i z innymi klasztorami kartuskimi – od 1819 klasztor podległy był powstałej w zaborze rosyjskim kongregacji benedyktyńsko–cystersko–kamedulskiej[9]. Straciła także mecenasów. Źródła z czasów poprzedzających kasatę wspominają o upadku dyscypliny zakonnej oraz złym stanie samego klasztoru[2][5][3].
Klasztor kartuzów w Berezie Kartuskiej zlikwidowany został 28 sierpnia 1831, z mocy ukazu cara Mikołaja I, jako kara za udział kartuzów w powstaniu listopadowym. Zakonnicy zostali przeniesieni do innych klasztorów, w tym opactwa benedyktynów w Horodyszczach i klasztoru cystersów w Wistyczach. Ostatni kartuzi wyjechali w 1834[2][10].
-
klasztor w czasach świetności -
plan kartuzji
.jpg)
.jpg)
Po kasacie
edytujPo kasacie kościół został przekazany duchowieństwu diecezjalnemu i erygowano przy nim parafię. Skasowana ona została przez władze carskie w ramach represji po upadku powstania styczniowego, a kościół przejęło państwo. W 1866 podjęto decyzję o rozbiórce klasztoru. Z pozyskanych z rozbiórki cegieł wybudowano budynki koszar wojskowych w Berezie Kartuskiej[d]. Pozostałe resztki zabudowań popadły w ruinę[2][3].
W latach 80. i 90. XX w. na terenie dawnego klasztoru przeprowadzano wykopaliska archeologiczne. Przedmioty wówczas odnalezione można oglądać w bereskim muzeum[2].
W niepodległej Białorusi odrestaurowano bramę wjazdową. Jest to obecnie jedyna odrestaurowana cześć byłej kartuzji[2].
-
Kościół na rysunku Napoleona Ordy (XIX w.) -
Były klasztor w czasie I wojny światowej -
Były klasztor w czasie I wojny światowej -
Były klasztor w II Rzeczypospolitej -
Brama i mury w II Rzeczypospolitej -
Ruiny w stanie współczesnym -
Szpital w stanie współczesnym -
Ruiny w stanie współczesnym -
Ruiny w stanie współczesnym -
Brama przed renowacją (2012) -
Odnowiona brama (2014) -
Ruiny w stanie współczesnym -
Dawne koszary w Berezie zbudowane z cegieł z rozbiórki klasztoru -
Herb Berezy z bramą kartuzji
.jpg)
_(3).jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
Uwagi
edytuj- ↑ Abp de Torres zakończył misje dyplomatyczną w Rzeczypospolitej 21 września 1652.
- ↑ Rok ten jest przyjmowany za datę zakończenia prac, z uwagi na jego umieszczenie na bramie klasztoru.
- ↑ Kości te nie dotrwały do czasów współczesnych i nie można ustalić czy rzeczywiście należały do ssaka morskiego. Zwyczaj umieszczania kości dużych zwierząt przy wejściach do klasztorów i kościołów był w ówczesnych czasach rozpowszechniony.
- ↑ W budynkach tych mieściły się koszary rosyjskie. W II Rzeczypospolitej były siedzibą Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty, a w latach 1934–1939 Miejsca Odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Budynku te przetrwały do czasów współczesnych i obecnie są wykorzystywane w celach cywilnych.
Przypisy
edytuj- ↑ ДЗЯРЖАЎНЫ СПІС ГІСТОРЫКА-КУЛЬТУРНЫХ КАШТОЎНАСЦЕЙ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ. Ministerstwo Kultury Republiki Białorusi. [dostęp 2023-03-24]. (biał.).
- ↑ a b c d e f g h i j Kościół i klasztor kartuzów w Berezie. Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA. [dostęp 2023-03-24]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g История возникновения Берёзовского кляштора картузов. brestregion.com. [dostęp 2023-03-24]. (ros.).
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VIII – Województwo Poleskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924. ISBN 978-83-254-2578-4.
- ↑ a b c d e f g Bereza-Kartuska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 140.
- ↑ Italiani in Polonia nei secoli: Giovanni Battista Ghisleni. Gazzetta Italia. [dostęp 2023-03-24]. (wł.).
- ↑ Giovanni de Torres [online], catholic-hierarchy.org [dostęp 2023-03-24] (ang.).
- ↑ Witold Sienkiewicz, Elżbieta Olczak: Dzieje Polski. Atlas ilustrowany. Warszawa: Demart SA, 2007. ISBN 978-83-7427-363-3.
- ↑ Andrzej M. Wyrwa. Cystersi polscy i losy ich patrimonium do czasów współczesnych. „Nasza Przeszłość”. 83, s. 15–18, 1994. Poznań. ISSN 0137-3218.
- ↑ Marcin Zgliński: Wistycze – z historii kultury cysterskiej w Wielkim Księstwie Litewskim. 2014. [dostęp 2023-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-10)].