Kataleksa

Kataleksa – w wierszu iloczasowym zjawisko skrócenia stopy kończącej wers lub człon wersowy o jedną lub dwie sylaby stanowiące część lub całość tezy.

W wierszu sylabotonicznym zjawisko skrócenia stopy kończącej wers lub człon wersowy o jedną lub dwie sylaby nieakcentowane.

Stopa w ten sposób skrócona nazywa się stopą katalektyczną, a metrum, w którym to zjawisko występuje - metrum katalektycznym.

Redukcja katalektyczna dotyczy wyłącznie stóp kończących się tezą (w wierszu iloczasowym) lub sylabami nieakcentowanymi (w metrach akcentuacyjnych): amfibrachu, daktylu, peonu trzeciego i trocheju. Daktyl i jonik a maiore może podlegać, oprócz zwykłej kataleksy, tzw. kataleksie dużej (zwanej też kataleksą podwójną lub brachykataleksą), w wyniku której zredukowane zostają dwie ostatnie sylaby tezy.

W polskim sylabotoniku kataleksa dotyczy najczęściej klauzuli wersu, niekiedy występuje przed średniówką.

Przykład czterostopowca trocheicznego z kataleksą w poezji angielskiej (pierwsze trzy wersy, wytłuszczonym drukiem – sylaby akcentowane):

Through the / forest / have I / gone.

But A- / thenian / found I / none,

On whose / eyes I / might ap- / prove

This flow- / er's force / in stir- / ring love.

(W. Shakespeare, Sen nocy letniej, akt II, scena III, fragment jednego z monologów Puka)

Stopy zakończone sylabą akcentowaną (anapest, jamb) mogą podlegać hiperkataleksie, czyli stopa taka umieszczona w klauzuli wersu lub będąca ostatnim elementem członu wersowego może zostać rozbudowana o jedną sylabę nieakcentowaną.

Jeżeli ostatnia stopa wersu lub członu wersowego jest pełna – mówi się o akataleksie.

W wierszu Adama Mickiewicza Chór strzelców, napisanym amfibrachicznym dwustopowcem, w zwrotce pierwszej wersy są akatalektyczne (sSssSs), a w zwrotce drugiej na przemian akatalektyczne i katalektyczne (sSssS):

Śród opok i jarów,

I plonów i głogów,

Przy dźwięku ogarów,

I rusznic i rogów;

 Na koniu, co w cwale

 Sokoli ma lot,

 I z bronią, co w strzale

 Huczniejsza nad grzmot:

Natomiast w Odzie do radości Friedricha Schillera wersy nieparzyste są trocheiczne czterostopowe akatalektyczne (SsSsSsSs), a wersy parzyste również trocheiczne czterostopowe katalektyczne (SsSsSsS):

Freude, schöner Götterfunken,

Tochter aus Elysium,

wir betreten feuertrunken,

Himmlische, dein Heiligtum!

Deine Zauber binden wieder,

was die Mode streng geteilt;

alle Menschen werden Brüder,

wo dein sanfter Flügel weilt.

Bibliografia

• Maria Dłuska, Studia z teorii i historii wersyfikacji polskiej, tom II, Warszawa 1978.

Linki zewnętrzne

• Kataleksa w PoeWiki