Kalendarium historii Nowego Miasta Lubawskiego

Ten artykuł od 2009-04 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Kalendarium historii Nowego Miasta Lubawskiego – chronologiczne zestawienie najważniejszych faktów z dziejów miasta.

XIV wiek

Brama Brodnicka, wzniesiona w XIV wieku

Znak 26 chorągwi krzyżackiej (zamku Bratian i Nowego Miasta) w czasie bitwy pod Grunwaldem według Banderia Prutenorum Jana Długosza

1320 – pierwsze wzmianki o parafii w grodzie Julenburg (identyfikowanym z późn. Nowym Miastem)
1325 – pierwsza wzmianka o założeniu miasta (Novum Forum) przez komtura Otto von Lutterberga w Kronice Prus Piotra z Dusburga
1334–1343 – Nowe Miasto siedzibą wójtostwa krzyżackiego
1353 (13 września) – akt nadania praw miejskich przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprode
1384 (15 kwietnia) – potwierdzenie praw miejskich przez wielkiego mistrza Konrada von Rotenstein
ok. 1400 – budowa kaplicy w Łąkach

XV wiek

1410 (15 lipca) – bitwa pod Grunwaldem, po stronie Krzyżaków wystąpiła 26 chorągiew zamku Bratian i Nowego Miasta (na jej proporcu ukazane były trzy rogi jelenie splecione w krąg w białym polu)
1410 (16 lipca) – wojska polsko litewskie zajmują miasto
1411 (1 lutego) – na mocy traktatu pokojowego w Toruniu Nowe Miasto pozostało w rękach zakonu
1414 (13 marca) – w wyniku działań wojennych w tzw. wojnie głodowej miasto zostało częściowo zniszczone
1422 (27 września) – Nowe Miasto jednym z gwarantów pokoju melneńskiego

Akt oddania się stanów pruskich królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i Koronie Królestwa Polskiego, 1454, Archiwum Główne Akt Dawnych

1440 (14 marca) – w Kwidzynie przedstawiciele Nowego Miasta wzięli udział w zawiązaniu Związku Pruskiego
1444 (21 grudnia) – ponowny akt nadania praw miejskich wydany przez wielkiego mistrza Konrada von Erlichshausen
1451 – Nowe Miasto wystąpiło ze Związku Pruskiego
1453 (8 sierpnia) – ponowny akt nadania praw miejskich wydany przez wielkiego mistrza Ludwika von Erlichshausen
1454 (4 lutego) – Związek Pruski wypowiedział posłuszeństwo zakonowi. Krzyżaków wypędzono z wielu miast m.in. z Nowego Miasta
1454 (25 maja) – w Toruniu podpisano akt hołdu złożonego królowi Polski Kazimierzowi Jagiellończykowi. Widnieją pod nim podpisy m.in. przedstawicieli Nowego Miasta. Jednak w trakcie wojny trzynastoletniej Nowe Miasto wielokrotnie stawało po stronie krzyżackiej
1457 – w Nowym Mieście prozakonna kapituła chełmińska wybrała Andrzeja Sandberga kandydatem na biskupa chełmińskiego
1466 (19 października) – podpisanie w Toruniu układu pokojowego między Królestwem Polskim a państwem krzyżackim, na mocy którego Nowe Miasto ma znaleźć się w granicach Korony.
1468 (20 września) – ustalono ostatecznie termin przejścia Nowego Miasta w ręce polskie (13 grudnia) wojska krzyżackie opuściły Nowe Miasto
1469 – wzmianki o „Nowym Myastku”

XVI wiek

1521–1524 Nowe Miasto wraca na okres czterech lat pod rządy zakonu
1527 – parafia nowomiejska przechodzi pod administrację biskupów chełmińskich
1534 (2 października) w Nowym Mieście odbył się sejmik z udziałem Mikołaja Działyńskiego
1535 (7 lutego) król Zygmunt I powołał Jana Działyńskiego na urząd podkomorzego dobrzyńskiego
1545 – do miasta dociera reformacja
1580 (8 marca) w Nowym Mieście zebrała się komisja celem przeprowadzenia rewizji prawa chełmińskiego

XVII–XVIII wiek

1624 – starosta bratiański Paweł Działyński wraz z żoną Jadwigą założył fundację klasztoru w Nowym Mieście i sprowadził do niego reformatów (z siedzibą w prepozyturze św. Jerzego na przedmieściu)
1628 – oblężenie miasta przez Szwedów. W trakcie oblężenia Nowego Miasta ranny w policzek został Gustaw II Adolf.
1629 – Lisowczycy palą klasztor i przedmieścia Nowego Miasta
1639 (16 lutego) Fundacja klasztoru została przeniesiona do Łąk
1656 – miasto razem z Bratianem zostaje przez Karola X Gustawa (króla szwedzkiego) nadane za wierność Szwedom Bogusławowi Radziwiłłowi
koniec XVII w. – renowacja kościoła i nowe fundacje proboszcza Jana Ewertowskiego

Barokowy ołtarz boczny z XVIII w. w bazylice św. Tomasza Apostoła

1703 (26 lipca) III wojna północna – w mieście i okolicach stanął korpus szwedzki, który ogołocił miasto i okolice z żywności
1711 – epidemia dżumy w mieście
1752 (4 czerwca) – aktu koronacji wizerunku Matki Boskiej Łąkowskiej w klasztorze w Łąkach, koronami papieskimi (poświęconymi przez papieża Benedykta XIV) dokonał biskup Leski.

Pod zaborami i w Księstwie Warszawskim

1772 (6 sierpnia) I rozbiór Polski, w wyniku którego Nowe Miasto przechodzi pod władzę Królestwa Prus
1806 – pożar ratusza miejskiego
1807 (9 lipca) traktat pokojowy w Tylży, na mocy którego Nowe Miasto weszło w skład Księstwa Warszawskiego
1815 – zgodnie z ustaleniami kongresu wiedeńskiego Nowe Miasto ponownie znalazło się w granicach Prus
1816 – najstarsza wzmianka o gminie żydowskiej w mieście
1818 (1 kwietnia) wszedł w życie nowy podział administracyjny Prus Zachodnich, Nowe Miasto stało się stolicą powiatu lubawskiego
1824–1827 – budowa kościoła ewangelickiego w miejscu spalonego ratusza
1827 -powstanie pierwszej apteki
1828–1831 – epidemia cholery
1848–1849 – ponowna epidemia cholery
1848 (10 maja) odbyło się zebranie wyborców do parlamentu frankfurckiego, podczas którego mieszkańcy miasta opowiedzieli się za przynależnością do Polski
1854 – oddanie do użytku szosy do Biskupca
1857–1858 – budowa synagogi żydowskiej przy obecnej ulicy Kazimierza Wielkiego

Spichlerz wzniesiony w XIX w.

1864 – oddanie do użytku szosy do Lubawy
1868 (1 października) – otwarcie szkoły średniej (przeniesienie progimnazjum z Kurzętnika)
1868 – ukończenie szosy do Kurzętnika
1875 (27 września) zamknięcie przez rząd pruski klasztoru w Łąkach
1877 – oddanie do użytku szosy do Lidzbarka
1882 (6 maja) spłonął kościół w Łąkach, cudowny obraz przeniesiono do kościoła nowomiejskiego
1884 (1 sierpnia) uruchomienie kolei żelaznej Nowe Miasto – Lubawa
1885 (12 lipca) powstała korporacja strażacka
1893 (4 kwietnia) powstał polski Bank Ludowy
1895 – powołanie Towarzystwa Ludowego
1897 – powstanie lokalnego oddziału Hakaty

Gmach Szkoły Podstawowej nr 3 im. Filomatów Nowomiejskich, wzniesiony w l. 1897–1898

1898 – oddanie do użytku budynku nowej szkoły, obecnie Szkoły Podstawowej nr 3 im. Filomatów Nowomiejskich
1898 (3 maja) w siedzibie Towarzystwa Ludowego odbyło się spotkanie w sprawie powstania chóru „Harmonia”
1900–1905 włączenie do miasta tzw. Przedmieścia Kurzętnickiego (Pacołtowa)
1902 (1 września)– uruchomiono linię kolejową Brodnica – Iława
1904 – uruchomienie elektrowni miejskiej
1907–1908 – budowa szpitala powiatowego, fundacja Friedricha Lange
1910 (2 grudnia) – uruchomiono linię kolejową Zajączkowo Lubawskie – Nowe Miasto Południe
1912 – ukończenie przebudowy kościoła ewangelickiego
1918 (12 listopada) – powstanie Rady Robotniczej i Rady Żołnierskiej, funkcję kontrolerów niemieckiego landrata objęli Krebs, Binerowski, Dobrzyński
1918 (14 listopada) – patriotyczny wiec z inicjatywy Dotychczasowego Komitetu Obywatelskiego i wybór delegatów na Polski Sejm Dzielnicowy i do Powiatowej Rady Ludowej w Lubawskie
1918 (listopad) – powstanie parafialnej Rady Ludowej
1919 – wprowadzenie języka polskiego do szkół

W II Rzeczypospolitej

1919 (28 czerwca) traktat wersalski przyznaje większość Pomorza Gdańskiego (w tym Nowe Miasto) na powrót Polsce
1919 (sierpień) – powstaje drużyna piłkarska przy Tow. Katolickiej Młodzieży – prototyp KS Drwęca
1919 (październik) – otwarcie pierwszego kina (w sali Hotelu Polskiego)
1919 (13 listopada) powołanie Juliana Sasa-Jaworskiego Polskim Delegatem Powiatowym przy landraturze
1919 (14 grudnia) powstanie Polskiego Czerwonego Krzyża
1920 (17 stycznia) państwo niemieckie oficjalnie oddaje władzę w mieście
1920 (19 stycznia) do Nowego Miasta od strony Kurzętnika wkraczają wojska polskie, niemiecki Grenzschutz wycofuje się do Iławy
1920 (12 lutego) powstało gniazdo Sokoła
1920 (1 maja) otwarcie przedszkola prowadzonego przez Stowarzyszenie Pań Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo
1920 – utworzenie Kasy Chorych (instytucja ubezpieczeniowa)

Kamienica w której mieściła się redakcja gazety „Drwęca”

1921 (5 stycznia) – ukazał się pierwszy numer „Drwęcy”
1921 (15 maja) – utworzono Powiatową Komendę Państwowej
1921 (9 listopada) – pierwsze wybory do polskiej Rady Miejskiej
1927 – powstanie Uniwersytetu Ludowego przy Tow. Czytelni Ludowych
1931 (9 lutego) – wiec bezrobotnych pod starostwem
1931 (kwiecień) – powołanie Akcji Katolickiej
1934 (1 sierpnia) ukazał się pierwszy numer sanacyjnej „Gazety Lubawskiej”
1935 (1 stycznia) – otwarcie ośrodka zdrowia przy ul. Tylickiej (dzis. Wojska Polskiego)
1935 (lipiec) – oddanie do użytku stadionu (od 1936 roku noszącego imię Józefa Piłsudskiego)
1937 (28 lutego) zarządzenie ministra spraw wewnętrznych, na mocy którego od 1 września 1937 roku w miejsce „Nowemiasto/Pomorze”, „Nowemiasto n/Drwęcą” zaczęto używać obecnej nazwy miasta – Nowe Miasto Lubawskie
1938 – otwarcie ośrodka przy ul. Łąkowskiej (dzis. Grunwaldzkiej)
1939 (30 sierpnia) ukazał się ostatni numer gazety „Drwęca”

II wojna światowa

Pomnik ofiaru mordu w lesie bratiańskim

1939 (3 września) miasto zajęły wojska niemieckie, początek okupacji niemieckiej
1939 (9 września) pierwsze egzekucje Polaków (małżeństwo Kulikowskich)
1939 (15 października) egzekucja blisko 150 Polaków z Nowego Miasta Lubawskiego i okolic, dokonana przez niemiecki Selbstschutz w lesie bratiańskim
1939 (7 grudnia) odbyła się publiczna egzekucja Polaków przy ówczesnej ulicy Kopernika
1945 (21 stycznia) do miasta od strony Tylic wkraczają wojska radzieckie II Frontu Białoruskiego i polskie^[1]

W Polsce powojennej

1945–1950 – miasto w granicach woj. pomorskiego z siedzibą w Bydgoszczy
1946 powołano do życia Powiatową Bibliotekę Publiczną
1947 (styczeń -luty) pokazowe procesy przeciwko niepodległościowemu podziemiu w sali kina „Bajka”
1948 (maj) władze wojewódzkie poparły zmianę nazwy powiatu z „lubawski” na „nowomiejski”
1948 (19 lipca) zmiana nazw większości ulic
1949 (26 marca) zbiorowe pochówki uprzednio ekshumowanych żołnierzy na cmentarzu nowomiejskim
1950 – w Bydgoszczy odbył się proces Jana Jedy i jego towarzyszy z Polskiej Organizacji Młodzieży Katolickiej
1950 – miasto wraz z powiatem włączono do woj. olsztyńskiego
1958 – oddanie do użytku Spółdzielczego Domu Kultury
1958 – przebudowa zboru poewangelickiego na kino „Harmonia”
1958 (1 października) uroczystości z okazji stulecia Prywatnego Instytutu Katolickiego, który dał początek nowomiejskiemu liceum
1959 – powstanie Muzeum Ziemi Lubawskiej
1961 (27 lipca) rzeka Drwęca na całej długości wraz z dopływami uznana została za rezerwat przyrody (Monitor nr 71 z 1961 r.)
1962 (13 maja) odsłonięto pomnik pod Nawrą „Ofiarom faszyzmu – mieszkańcy ziemi nowomiejskiej”, autorem pomnika jest rzeźbiarz Ryszard Wachowski
1964 (1 września) – oddanie do użytku szkoły podstawowej przy ul. Jagiellońskiej
1964 – pierwsze osiedlenia ludności narodowości romskiej w mieście
1968 (21 września) przekazanie nowego budynku bibliotece publicznej
1971 (21 października) kościół parafialny pod wezwaniem św. Tomasz Apostoła podniesiony został przez Ojca Świętego Pawła VI do tytułu bazyliki mniejszej
1975 (1 czerwca) w wyniku reformy administracyjnej zlikwidowano powiat nowomiejski
1975 (1 września) powstał Zespół Szkół (od 4 maja 1977 im Cypriana Kamila Norwida)
1977 (1 stycznia) powołanie Nowomiejskiego Domu Kultury (oficjalna inauguracja 24 września)
1980 (jesień) -powstanie lokalnych struktur NSZZ Solidarność
1981 (13 grudnia) wprowadzenie stanu wojennego, aresztowanie lokalnych przywódców Solidarności
1987 (1 września) – zlikwidowano linię kolejową Nowe Miasto Lubawskie – Zajączkowo Lubawskie
1989 (kwiecień) powstanie Komitetu Obywatelskiego
1989 (22 października) odbyło się pierwsze zebranie poświęcone wydaniu lokalnej gazety „Drwęca”
1989 (grudzień) ukazał się numer okazowy gazety „Drwęca”
1990 (6 czerwca) pierwszym niekomunistycznym burmistrzem wybrano Jana Jedę
1990 (3 września) powstał Zespół Szkół Rolniczych

Stadion MOSiR

1999 (1 stycznia) w wyniku reformy administracyjnej kraju powstał powiat nowomiejski
2000 (3 kwietnia) – odbył się ostatni kurs pociągu na trasie Iława – Tama Brodzka
2005 (31 lipca) – debiut Drwęcy Nowe Miasto Lubawskie w piłkarskiej II lidze^[2]