Orzech (roślina)

Orzech
	; Orzech włoski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	orzechowate
Rodzaj	orzech
	Nazwa systematyczna
	Juglans L.; Sp. Pl. 997. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Juglans regia L.
Synonimy
	Nux Duhamel du Monceau;
	Nux Duhamel du Monceau;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Orzech (Juglans L.) – rodzaj roślin z rodziny orzechowatych. Obejmuje 20^[4]–21^[5]^[6] gatunków. Większość gatunków występuje we wschodniej Azji i we wschodniej Ameryce Północnej, nieliczne rosną wzdłuż Andów w Ameryce Południowej sięgając do północnej Argentyny. Tylko jeden gatunek – orzech włoski J. regia rośnie w Azji zachodniej, rejonie Kaukazu i w południowej Europie^[7]. W Polsce popularnie uprawiany, poza tym zdziczały i zadomowiony, a nawet inwazyjny jest właśnie orzech włoski, poza tym także zadomowione są już: orzech czarny J. nigra i szary J. cinerea^[8]^[9].

Są to drzewa o drobnych kwiatach zapylanych przez wiatr, o owocach zwanych orzechami, w podręcznikach botanicznych określanych czasem pestkowcami^[10] lub nibypestkowcami^[4] (owocnia jest zdrewniała, a mięsistą okrywę wokół niej tworzą zrośnięte działki, podkwiatki i przysadki)^[11]. Orzechy rosną w lasach górskich na suchych i skalistych stokach oraz w lasach w dolinach rzek i strumieni^[7]. Ich kora, liście i owoce zawierają juglon o silnym działaniu allelopatycznym^[4].

Głównym walorem użytkowym orzechów są ich jadalne owoce i drewno. Szczególnie cenione są dolne części pni, zwłaszcza te znajdujące się już pod powierzchnią gruntu – bardzo twarde, o bardzo gęstych i mocno zaznaczonych słojach. Drewno to wykorzystywane jest do wyrobu mebli, kolb broni strzeleckiej i w stolarstwie artystycznym^[7]^[11]. Z nasion orzecha włoskiego wyrabia się olej używany jako jadalny, do barwienia i wyrobu farb^[4], używany w lampach, do celów technicznych i kosmetycznych^[11]. Do bejcowania różnego rodzaju drewna wykorzystuje się także wywar z liści i owoców orzechów^[11].

Nazwa rodzajowa Juglans pochodzi ze skrócenia rzymskiej nazwy – Jovis glans oznaczającej „żołędzie”^[11] lub „orzechy Jowisza”^[7]. W starożytności orzech symbolizował płodność i obfitość^[11]^[4].

Morfologia

Kwiatostany męskie orzecha czarnego

Pokrój: Okazałe drzewa osiągające do 50 m, ale też krzewy do 3 m wysokości. Kora jest gładka do spękanej tafelkowato lub podłużnie bruzdowana. Pędy są tęgie, obłe, mniej lub bardziej pokryte gruczołowatymi włoskami, czasem też łuskami i włoskami prostymi wyrastającymi w pęczkach lub włoskami rozgałęziającymi się. Na pędach wyraźnie widoczne są okazałe blizny liściowe^[6].
Liście: Naprzeciwległe, długości 25–100 cm, najczęściej nieparzystopierzaste. Składają się z 5–23 listków. Często wydzielają specyficzny aromat.
Kwiaty: Kwiaty zebrane w kwiatostany zwane kotkami.
Owoce: Niby-pestkowce^[4] o kulistym bądź owalnym kształcie. Owocnia tworzy zdrewniałą skorupę. Mięsista okrywa otaczająca owoc powstaje ze zrośniętych razem działek, podkwiatków i przysadki^[11]. Nasiono otoczone błoniastą łupiną, potocznie zwane jądrem, stanowi część jadalną owocu.

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny orzechowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny należy do podrodziny Juglandoideae^[2]. Najbliżej spokrewnionym rodzajem współczesnym jest orzesznik Carya^[7].

Wykaz gatunków^[5]

Juglans ailantifolia Carrière – orzech ajlantolistny
Juglans australis Griseb.
Juglans × bixbyi Rehder
Juglans boliviana Dode
Juglans californica S.Watson - orzech kalifornijski
Juglans cinerea L. – orzech szary
Juglans hindsii (Jeps.) Jeps. ex R.E.Sm.
Juglans hirsuta W.E.Manning
Juglans hispanica D.Rivera, Obón, De la Torre & A.Barber
Juglans hopeiensis Hu
Juglans jamaicensis C.DC.
Juglans major (Torr.) A.Heller
Juglans mandshurica Maxim. – orzech mandżurski
Juglans microcarpa Berland.
Juglans mollis Engelm.
Juglans neotropica Diels
Juglans nigra L. – orzech czarny
Juglans pyriformis Liebm.
Juglans regia L. – orzech włoski
Juglans sigillata Dode
Juglans soratensis W.E.Manning
Juglans steyermarkii W.E.Manning
Juglans venezuelensis W.E.Manning

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-07] (ang.).
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 480, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b Juglans L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-01].
↑ ^a ^b Alan T. Whittemore, Donald E. Stone: Juglans Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-01].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 124. ISBN 0-333-73003-8.
↑ B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012. ISBN 978-83-62940-34-9.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 102, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 606. ISBN 83-214-1305-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 132-136. ISBN 83-7079-778-4.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-07] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].

[mabb-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 480, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[powo-5] Juglans L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-01].

[america-6] Alan T. Whittemore, Donald E. Stone: Juglans Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-01].

[philips-7] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 124. ISBN 0-333-73003-8.

[Obce2012-8] B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012. ISBN 978-83-62940-34-9.

[checklist-9] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 102, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[slownik-10] Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 606. ISBN 83-214-1305-6.

[encyk-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 132-136. ISBN 83-7079-778-4.

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[1]

[2]

[3]

[10]

[11]