Wikipedia

Orzesznik

rodzaj roślin z rodziny orzechowatych

Orzesznik zwany także przeorzechem, hikorą i karią[4] (Carya Nutt.) – rodzaj roślin z rodziny orzechowatych (Juglandaceae). Obejmuje 18 gatunków[5][6][7], choć w niektórych ujęciach wykazywanych jest ich od 17 do 25[8].

Orzesznik
Ilustracja
Orzesznik pięciolistkowy
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bukowce

Rodzina

orzechowate

Rodzaj

orzesznik

Nazwa systematyczna
Carya Nutt.
Gen. 2: 220. 14 Jul 1818[3]
Typ nomenklatoryczny

C. tomentosa (Poiret) Nuttall[3]

Multimedia w Wikimedia Commons
Kwiatostan męski orzesznika jadalnego
Orzechy pekan

Największe zróżnicowanie gatunkowe orzeszników jest w południowej części Stanów Zjednoczonych i w północnym Meksyku, cztery gatunki rosną także we wschodniej części Ameryki Północnej, kilka w Ameryce Środkowej[9], 6 gatunków rośnie w Azji Południowo-Wschodniej[5], z czego trzy są endemitami Chin[10]. W Polsce uprawiane najczęściej są orzesznik gorzki C. cordiformis i pięciolistkowy C. ovata, rzadziej orzesznik siedmiolistkowy Carya laciniosa[8]. Pierwsze dwa gatunki mają status już zadomowionych antropofitów[11].

Orzeszniki rosną w lasach na różnych siedliskach, często w dolinach rzek[9], największe rozmiary osiągając na glebach żyznych i głębokich. Orzesznik czarny C. texana rośnie jednak w miejscach suchych[8]. Orzeszniki dostarczają tzw. drewna hikorowego – elastycznego[12], twardego i odpornego na uderzenia[9], cenionego do wyrobu m.in. narzędzi (trzonków do siekier)[9] i sprzętu sportowego (nart[12], kijów do lacrosse[9]). Kilka gatunków dostarcza jadalnych orzechów, z których najbardziej cenione są owoce orzesznika jadalnego C. illinoinensis[9].

Morfologia

edytuj
Pokrój
Drzewa osiągające 30–40 m wysokości, orzesznik jadalny osiąga do 60 m, a orzesznik blady rośnie często krzaczasto[8]. Mają smukłe konary[13].
Liście
Liście są duże, nieparzystopierzasto złożone z 3–17 listków[9][7]. Brzeg listków piłkowany[7]. Jesienią przebarwiają się na złoty kolor[9].
Kwiaty
Drobne i rozdzielnopłciowe (drzewa są jednopienne). Kwiaty męskie zebrane są w kotki rozwijające się w skupieniach po trzy (z wyjątkiem azjatyckiej sekcji sect. Rhamphocarya) na rocznych i dwuletnich gałązkach. Kwiaty wyrastają wsparte niepodzieloną przysadką i dwoma podkwiatkami, mają zredukowany okwiat (co najwyżej składający się z czterech działek) i 3–10 pręcików. Kwiaty żeńskie skupione są w krótkich kłoskach na szczytach tegorocznych pędów. Kwiaty pozbawione są okwiatu, a zalążnia otoczona jest przez buteleczkowato obrastającą ją zrośniętą przysadkę i trzy podkwiatki, ponad które wystają w czasie kwitnienia czterodzielne znamiona[9][10].
Owoce
Orzechy (niby-pestkowce – miękka okrywa otaczająca orzech powstaje ze zrośniętych przysadek i podkwiatków, w czasie dojrzewania owoców pęka na cztery części). Owocnia zdrewniała, ale zwykle mniej pomarszczona i gładsza niż u orzechów[9][10].

Biologia

edytuj

Kwiaty są wiatropylne[9]. Drzewa przynajmniej niektórych gatunków są długowieczne, orzesznik jadalny osiąga tysiąc lat życia[6]. Nasionami północnoamerykańskich gatunków żywi się m.in. ryjkowiec Conotrachelus affinis[14].

Systematyka

edytuj
Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny orzechowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny należy do podrodziny Juglandoideae[2]. Jest blisko spokrewniony z rodzajem orzech Juglans. W przeszłości znacznie bardziej zróżnicowany i rozpowszechniony – skamieniałości znajdowane są m.in. w Europie, Syberii Zachodniej, wschodniej Azji i północno-zachodniej Ameryki Północnej[9].

Podział rodzaju[5][7]
Ameryka Północna
Azja

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-07] (ang.).
  3. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-23].
  4. ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 607. ISBN 83-214-1305-6.
  5. ↑ a b c Carya Nutt.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-01].
  6. ↑ a b David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 168, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  7. ↑ a b c d Donald E. Stone: Carya Nuttall. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-01].
  8. ↑ a b c d Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste C. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 50-52. ISBN 83-01-11074-0.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 124. ISBN 0-333-73003-8.
  10. ↑ a b c Carya Nuttall. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-01].
  11. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7.
  12. ↑ a b Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 132-136. ISBN 83-7079-778-4.
  13. ↑ Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 174. ISBN 978-83-7073-643-9.
  14. ↑ Conotrachelus affinis buggide.net. [dostęp 2021-02-21].

Zobacz też

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Orzesznik&oldid=74423105”