Jarowit
Jarowit (lub Jerowit[1]) – połabski bóg wojny, czczony w Wołogoszczy (Czrezpienianie) oraz Hobolinie (Hobolanie; współcześnie Havelberg). Źródła podają tylko krótki opis kultu; jego główna świątynia znajdowała się w Wołogoszczy, gdzie przechowywano należącą do tego boga złotą tarczę. Przez jednego z chrześcijańskich mnichów utożsamiony z rzymskim Marsem.
| bóg wojny | |
 Kamień z domniemanym wyobrażeniem Jarowita w kościele św. Piotra w Wolgaście | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Atrybuty |
złota tarcza |
| Teren kultu | |
Etymologia
edytujW zapiskach łacińskich teonim ten zapisywany jest jako Gerovit i Herovith. Zapisy te należy odczytać jako Jarowit, gdyż w łacińskich tekstach niemieckich słowiański element jar- bywa zapisywany jako ⟨ger-⟩ lub ⟨her-⟩ (por. łac. Geressiwe = słow. Jarišov, łac. Gerus = słow. Jeruš, łac. Gergnew = słow. Jarogněv itp.). Pisownia przez ⟨h⟩ jest efektem zmiany grafemu ⟨g⟩ → ⟨gh⟩ → ⟨h⟩ z powodu dopasowania polskiej wymowy do niemieckiego piśmiennictwa. Staropołabską formę rekonstruuje się jako *Jerovit[2].
Badacze łączą rdzeń jar- z prasłowiańskim przymiotnikiem *jarъ(jь) ‘krzepki, mocny’ (por. przest. pol. jary ‘krzepki’, dolnołuż. jěry ‘porywczy; nieokrzesany; bezlitosny’, scs. jarŭ ‘srogi, surowy’[3]) lub z *jarъ ‘wiosenny’ (por. starocz. jarý, starorus. jaryi ‘wiosenny’[3])[2]. Za wywodzeniem rdzenia od prasł. *jarъ(jь) ‘krzepki, mocny’ przemawia fakt, że w prasłowiańskim istniał wyraz równobrzmiący do teonimu: *jarovitъ(jь) ‘mocny, silny’ (por. ros. dial. jarowityj, serb. jarovit, bułg. jarowit[4])[2].
W drugiej części znajdować ma się przyrostek -wit (domniemane prasł. *-vitъ) oznaczający ‘pan, władca, bohater’[5]. Przyrostek ma się wywodzić od wiciądz (prasł. *vitędzь) o germańskiej etymologii[6]. Część badaczy odrzucało jednak związek przyrostka z wiciądzem właśnie ze względu na germańskie pochodzenie tego słowa[7][8]; część badaczy wiązała przyrostek ze słowem witać (prasł. *vitati) ‘zapraszać, życzyć zdrowia’[9] lub hipotetycznym czasownikiem *viti[a]. W zależności od tego, jakie znaczenie słowa jary przyjmuje dany badacz, teonim ten tłumaczony jest np. jako ‘Młody pan’[10] lub ‘Silny, potężny pan’[11].
Część badaczy dzieli też teonim jako Jaro-owit[12], gdzie przyrostek -owit oznacza ‘kto ma dużo (czegoś)’, ‘charakteryzujący się (czymś)’, a teonim Jarowit ma znaczyć ‘Ten, u którego jest dużo tego, co jest jare (mocne, silne)’[13].
Źródła
edytujBóg Jarowit pojawia się w hagiografiach św. Ottona, który prowadził misje chrystianizacyjnych wśród Słowian połabskich i Pomorzan: w Żywocie św. Ottona biskupa bamberskiego autorstwa mnicha Ebbona z 1151 r.[14] oraz w Dialogu o życiu św. Ottona, biskupa bamberskiego mnicha Herborda, powstałym ok. 1158-1159 r.[b][15]
Ebo podaje, że w kwietniu 1127 r. św. Otton wrócił na Pomorze w celu kontynuowania misji chrystianizacyjnych. Najpierw dotarł do Magdeburga, a następnego dnia udał się do Hobolina (dziś Havelberg). W mieście tym, prawie nikt nie nosił już chrześcijańskich imion, a gdy Otton dotarł do miasta, miasto było udekorowane flagami na cześć boga Jarowita[16]. Następnie w maju Otton wysłał swoich towarzyszy, Ulricha i Albina, do Wołogoszczy, gdzie znajdowała się świątynia Jarowita, oraz gdzie rozpoczęli chrystianizację. Kapłan pogański, który o tym usłyszał, miał opuścić miasto w świątynnym przebraniu i udając samego Jarowita, nakazać spotkanemu w lesie mieszkańcowi by ten przekazał mieszkańcom miasta, że mają zabić chrześcijan, inaczej wszyscy zginą[17]. Wieczorem, tego samego dnia:
Niektórzy z towarzyszy biskupa (Ottona) chcąc obejrzeć świątynię w tym grodzie położoną podchodzili nieostrożnie; widząc to obywatele podejrzewali, że się zamierza spalić świątynię, i tłumnie hałasując bronią, chcieli zabiec drogę... (misjonarze) w ucieczce szukają ratunku. Kleryk zaś imieniem Dytryk, który ich wyprzedzając doszedł do drzwi samej świątyni, nie wiedząc, gdzieby zawrócić, odważnie wpadł do świątyni, a widząc na ścianie złotą tarczę poświęconą bogu Jarowitowi, który był bogiem wojny – nie wolno jej było dotknąć nikomu – pochwycił tę tarczę i ruszył im naprzeciw. Ci zaś, jako głupie wieśniaki, myśląc, że ich bóg Jarowit na nich pędzi, zdumieni zawrócili i padli na ziemię. Dytryk zaś widząc ich głupotę uciekł rzuciwszy tarczę...[18]
– Ebbon, Żywot św. Ottona biskupa bamberskiego
Herbord podaje podobne informacje o próbie zabicia chrześcijan – chrześcijański kapłan, który ukrył się w pogańskiej świątyni, wziął dużą, pokrytą złotymi płatami tarczę, której nie mógł dotknąć żaden człowiek, która wyciągana była tylko w czasie wojny. Owa tarcza poświęcona była „bogu Jarowitowi, który po łacinie nazywa się Mars”[19]. W wersji Herborda groźba boga wypowiedziana przez ustami kapłana miała brzmieć następująco:
Interpretacje
edytujŚwięto siewu poświęcone Jarowitowi, którego świadkiem był Otton, miało prawdopodobnie miejsce 15 kwietnia[21]. Uważa się, że teonim Jarowit jest stosunkowo nowe i zastąpiło wcześniejsze na zasadzie tabu[1][22]. Według Henryka Łowmiańskiego historia o kapłanie przebierającym się za Jarowita i grożącym mieszkańcom została wymyślona przez chrześcijan, aby ośmieszyć kapłana[23].
Badacze różnie interpretują Jarowita. Według Aleksandra Gieysztora Jarowit jest oczywistym bogiem wojny, a złotą tarczę strzeżoną w świątyni porównuje do tarczy strzeżonej w rzymskiej Regii. Bóg ten miał być połabską hipostazą Peruna[24]. Według Andrzeja Szyjewskiego bóg ten przejawia cechy słoneczne, wojenne, odpowiadał również za sferę płodności, urodzaju i młodości[25].
Część badaczy łączy także postać Jarowita ze wschodniosłowiańską postacią o imieniu Jaryło[21], który przez część badaczy uznawany jest za wschodniosłowiańskie bóstwo[26][27]. Informacja o Jaryle pojawia się dopiero w 1765 r. i opisany jest tam jako ludowy obrzęd zniesiony przez biskupa[26]. Zgodnie z materiałem etnograficznym jedną z dziewczyn ubierano w ubranie Jaryły; Jaryło miał być młodzieńcem w białej szacie, bosy, z głową ludzką w prawej ręce, z kłosami żyta w lewej, w wieńcu z ziół i miał siedzieć na białym koniu[28][29]. Za identycznością lub związkiem Jarowita z Jaryłą przemawiać ma przede wszystkim to, że oba imiona zawierają ten sam rdzeń jar-[21][30] oraz, że święta związane z jednym i drugim miały miejsce 15 kwietnia (lub w podobnej dacie)[21]. Pogląd o związku Jarowita i Jaryły wspierają np. Gieysztor[31], Michal Téra[22], Roman Zaroff[30]. Jednakże inni badacze uważają związek obu postaci za kontrowersyjny, np. Łowmiański[26], Stanisław Urbańczyk[1] czy Jerzy Strzelczyk[27], podobnie za kontrowersyjne uznaje się interpretowanie Jaryły jako bóstwa[32][27].
Część badaczy uznaje też, że Jarowit i Świętowit to bóstwa identyczne lub synonimiczne. Jako pierwszy taki pogląd zaproponował Aleksander Brückner, który uznał, że słowa jary i święty dawniej były synonimami i że oba oznaczały ‘silny’, a święty zaczęło oznaczać ‘święty’ dopiero pod wpływem chrześcijaństwa. W związku z tym teonimy Jarowit i Świętowit oznaczają to samo, tak jak imiona Jaropełk i Świętopełk, przy czym teonim Jarowit miał powstać jako pierwszy, później przez Rugian zastąpiony Świętowitem[33]. Pogląd o bliskim związku obu bóstw poparli m.in. Urbańczyk[1], Łowmiański[26] i Zaroff[11]. Jednak współcześnie pogląd, że jary i święty to synonimy jest krytykowany i często niewspierany[34].
W archeologii
edytujW kościele św. Piotra w Wolgaście znajdują się dwie kamienne płyty. Pierwsza z nich, o wymiarach 86 × 46 cm, została odnaleziona w 1920 pod posadzką, a następnie wmurowana w ścianę kościoła. Na tej płycie został wyryty mężczyzna w długiej szacie, z rękoma uniesionymi do góry, w prawej ręce trzymający włócznię. W późniejszym czasie nad głową wykuto maltański krzyż. Postać być może stoi na wzgórzu. Kamień ten nazywany jest kamieniem Jarowita (niem. Gerovitstein)[35].
Druga płyta ma wymiary 193 × 117 cm. Przedstawia mężczyznę w długiej szacie ozdobionej poniżej pasa ornamentem, w prawej ręce trzyma włócznię, której grot został zniszczony przez dorobiony krzyż maltański. Lewa ręka łukowato opiera się o biodro, co odpowiada miniaturowym figurkom z okresu słowiańskiego[35].
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- Uwagi
- ↑ Aleksandar Loma łączy ten przyrostek ze starocerkiewnosłowiańskim vŭz-vitǐ, izvitije ‘zdobycz, grabież’, povinǫti ‘ujarzmić’, bułgarskim nawijam ‘wygrałem’, wszystkie zawierają niepoświadczony samodzielnie czasownik *viti, który ma litewski odpowiednik výti ‘gonić wroga’ i pochodzi z tego samego rdzenia co wój (Loma 2002 ↓, s. 200).
- ↑ Badacze nie są całkowicie zgodni co do datacji źródeł – część uważa, że źródło Herborda jest starsze niż Ebbona (Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 113–114, 147).
- Przypisy
- ↑ a b c d Urbańczyk 1991 ↓, s. 181.
- ↑ a b c Łuczyński 2020 ↓, s. 152.
- ↑ a b Boryś 2005 ↓, s. 204.
- ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 161.
- ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 154, 155.
- ↑ Zaroff 2019 ↓, s. 40–41.
- ↑ Rosik 2020 ↓, s. 283.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 117.
- ↑ Urbańczyk 1991 ↓, s. 193.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 120.
- ↑ a b Zaroff 2002 ↓, s. 11.
- ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 154–155.
- ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 152, 163.
- ↑ Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 113.
- ↑ Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 132.
- ↑ Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 123–124.
- ↑ Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 125–127.
- ↑ Urbańczyk 1991 ↓, s. 44.
- ↑ Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 141–142.
- ↑ Zaroff 2002 ↓, s. 12.
- ↑ a b c d Szyjewski 2003 ↓, s. 118.
- ↑ a b Téra 2009 ↓, s. 308.
- ↑ Łowmiański 1979 ↓, s. 181.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 134, 315.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 19, 114, 120.
- ↑ a b c d Łowmiański 1979 ↓, s. 108.
- ↑ a b c Strzelczyk 1998 ↓, s. 84.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 118–119.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 134–135.
- ↑ a b Zaroff 2002 ↓, s. 15.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 133.
- ↑ Urbańczyk 1991 ↓, s. 40.
- ↑ Brückner 1985 ↓, s. 45, 247, 343.
- ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 151.
- ↑ a b Szczepanik 2020 ↓, s. 132–133.
Bibliografia
edytuj- Juan Antonio Alvarez-Pedroza: Sources of Slavic Pre-Christian Religion. Leiden: Koninklijke Brill, 2021. ISBN 978-90-04-44138-5. (ang.).
- Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005. ISBN 978-83-08-04191-8.
- Aleksander Brückner: Mitologia słowiańska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06245-2.
- Aleksander Gieysztor: Mitologia Słowian. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 978-83-235-0234-0.
- Henryk Łowmiański: Religia Słowian i jej upadek, w. VI-XII. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979. ISBN 83-01-00033-3.
- Michał Łuczyński: Bogowie dawnych Słowian. Studium onomastyczne. Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 2020. ISBN 978-83-60777-83-1.
- Stanisław Rosik: The Slavic Religion in the Light of 11th- and 12th-Century German Chronicles (Thietmar of Merseburg, Adam of Bremen, Helmold of Bosau): Studies on the Christian Interpretation of pre-Christian Cults and Beliefs in the Middle Ages. Lejda: Brill, 2020. ISBN 978-90-04-33148-8.
- Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1998. ISBN 83-7120-688-7.
- Paweł Szczepanik: Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich i jej materialne wyobrażenia. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020. ISBN 978-83-231-4349-9.
- Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003. ISBN 83-7318-205-5.
- Michal Téra: Perun: Bůh hromovládce. Červený Kostelec: Pavel Mervart, 2009. ISBN 978-80-86818-82-5. (cz.).
- Stanisław Urbańczyk: Dawni Słowianie. Wiara i kult. Wrocław: Ossolineum, 1991.
- Roman Zaroff. The Origins of Sventovit of Rügen. „Studia Mythologica Slavica”. 5, s. 9–18, 2002. ISSN 1581-128X. (ang.).
- Aleksandar Loma: Prakosovo. Slovenski i indoevropski koreni srpske epike. Belgrad: 2002. (serb.).
- Roman Zaroff. Rugian Slavic God Sventovit – One More Time. „Studia mythologica Slavica”. 22, s. 37–54, 2019. DOI: 10.3986/SMS20192202. ISSN 1581-128X. (ang.).