Wikipedia

Aleksander Gieysztor

polski historyk mediewista

Aleksander Gieysztor, ps. „Borodzicz”, „Lissowski”, „Olicki”, „Walda” (ur. 4 lipca?/17 lipca 1916 w Moskwie, zm. 9 lutego 1999 w Warszawie) – polski historyk mediewista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek Polskiej Akademii Nauk. Kawaler Orderu Orła Białego.

Aleksander Gieysztor
Ilustracja
Aleksander Gieysztor (1995)
Data i miejsce urodzenia

17 lipca 1916
Moskwa

Data i miejsce śmierci

9 lutego 1999
Warszawa

Profesor nauk humanistycznych
Specjalność: dzieje cywilizacji, historia średniowieczna
Alma Mater

Uniwersytet Warszawski

Doktorat

1942

Profesura

1949

Polska Akademia Nauk / Umiejętności
Status PAN

członek rzeczywisty

Status PAU

członek czynny

Funkcja

Prezes PAN
1980–1983,
1990–1992

Doktor honoris causa
Uniwersytet Paryski – 1976
Uniwersytet Adama Mickiewicza – 1990
Uniwersytet Jagielloński – 1996
Nauczyciel akademicki
Uczelnia

Uniwersytet Warszawski

Dyrektor
Instytut

Historyczny UW

Okres spraw.

1955–1975

Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie
Okres spraw.

1979–1991

Poprzednik

stanowisko utworzone

Następca

Andrzej Rottermund

Odznaczenia
Order Orła Białego Order Sztandaru Pracy I klasy Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami Złoty Krzyż Zasługi Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami Warszawski Krzyż Powstańczy Medal Komisji Edukacji Narodowej Krzyż Komandorski Orderu Zasługi RFN Krzyż Oficerski za Naukę i Sztukę (Austria) Order Zasługi Republiki Włoskiej III Klasy (1951-2001) Oficer Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)
Odznaka Nagrody Państwowej
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Aleksander Gieysztor (drugi z lewej) z grupą historyków i architektów na Starym Mieście w Warszawie (1949)
Grób Aleksandra Gieysztora na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie

Uczestnik kampanii wrześniowej, żołnierz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, szef Wydziału Biura Informacji i Propagandy AK, powstaniec warszawski, szef Biura Informacji i Propagandy Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj oraz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość.

W latach 1955–1975 dyrektor Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1979–1991 dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie. W latach 1980–1983 i 1990–1992 prezes Polskiej Akademii Nauk. W latach 1986–1992 prezes Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W 1994 współzałożyciel Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku.

W drugiej połowie lat 60. współpracownik Departamentu I MSW (wywiadu) PRL. Od 1986 roku członek Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa PRL, Wojciechu Jaruzelskim. W latach 1988–1990 członek, a od 1990 roku wiceprzewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. W 1989 roku uczestnik obrad Okrągłego Stołu, formalnie wskazany przez stronę rządową, ale przy pełnym zaufaniu opozycji.

Życiorys

edytuj

Dzieciństwo i wczesna młodość

edytuj

Syn Aleksandra i Barbary z domu Popiel. Jego ojciec pracował w Moskwie jako urzędnik zarządu Kolei Moskiewsko-Kazańskiej[1]. W 1921 roku z rodziną repatriowany do Polski. Osiedlili się w Wołominku k. Warszawy, a później w Warszawie[2]. W 1933 roku ukończył Prywatne Gimnazjum Męskie Ludwika Lorentza[3], w 1937 studia w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego[3], tytuł magistra filozofii otrzymał na podstawie pracy Władza Karola Wielkiego w opinii współczesnej[2]. Po studiach wyjechał na dwumiesięczne stypendium do Paryża[3]. Po powrocie do kraju odbył jednoroczny Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy w 9 pułku piechoty Legionów w Zamościu. W 1938 roku uzyskał roczne stypendium z Funduszu Kultury Narodowej na drugi wyjazd do Francji do École des Chartes[2].

II wojna światowa (lata 1939–1945)

edytuj

W 1939 roku został zmobilizowany i wziął udział w kampanii wrześniowej w 8 pułku piechoty Legionów 3 Dywizji Piechoty walczącej w Armii Odwodowej „Prusy”. Uczestniczył w bitwie pod Iłżą, później walczył na Lubelszczyźnie, gdzie w końcu września został ranny[2]. Po zakończeniu działań wojennych powrócił do Warszawy, gdzie 7 kwietnia 1940 roku wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, w którym został skierowany do Biura Informacji i Propagandy. Nie przerwał także działalności naukowej. W 1942 roku w mieszkaniu Stanisława Kętrzyńskiego obronił pracę doktorską Ze studiów nad genezą wypraw krzyżowych. Encyklika Sergiusza IV (1009–1012). Został również wykładowcą w tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie prowadził wykłady dla żołnierzy Batalionów Chłopskich[4]. Wiosną 1944 roku został kierownikiem Wydziału Informacji Biura, którą to funkcję pełnił także w czasie powstania warszawskiego. Po jego klęsce 5 października został wzięty do niewoli[3]. Był więziony w obozach jenieckich: Stalagu 344 Lamsdorf, Oflagu II D Gross-Born, Stalagu X B Sandbostel i Oflagu X C Lübeck[5], z którego został wyzwolony[4]. Do Warszawy powrócił 28 maja 1945 roku[6].

Działalność po 1945

edytuj

W lipcu 1945 roku, został zaangażowany do dalszej pracy konspiracyjnej w utworzonej na miejsce rozwiązanej Armii Krajowej Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, wciągnięty do niej przez swojego przełożonego w BIP, płk. Jana Rzepeckiego. Po aresztowaniu Kazimierza Moczarskiego, objął szefostwo Biura Informacji i Propagandy DSZ, a następnie organizacji Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość. Aresztowany Rzepecki ujawnił z więzienia struktury WiN, w tym także osobę Gieysztora. Zdekonspirowany, spotkał się z Rzepeckim w więzieniu na Rakowieckiej, po czym na jego polecenie przekazał część archiwów BIP, broń i pieniądze funkcjonariuszom UB. Jest prawdopodobne, że temu ujawnieniu towarzyszyła jakaś niepisana umowa pomiędzy UB a ujawniającym się. Zachowane materiały UB świadczą, że rozpracowywanie Gieysztora UB zaczął wiosną 1948 roku, kiedy to zajmujący się zwalczaniem podziemia Departament III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego zaczął pozyskiwać coraz więcej informacji o wojennym i powojennym zaangażowaniu Gieysztora w działalność w AK i DSZ–WiN. Na początku lutego 1949 roku Wydział II Departamentu III MBP przystąpił do jego „opracowywania” jako kandydata na tajnego współpracownika. Gieysztor został zmuszony do złożenia 20 listopada 1952 roku kilkustronicowego opracowania zawierającego krytyczną analizę własnej postawy ideologicznej, poddając krytyce cała swoją dotychczasową działalność. Deklarował, że w ciągu ostatnich siedmiu lat przeszedł przemianę ideologiczną: zmianę podstaw myślenia, zmianę natury metodologiczno-ideologicznej […] w kierunku przyswajania i prób stosowania marksizmu–leninizmu w bieżącej praktyce badawczej i w życiu naukowo-organizacyjnym. Do próby werbunku Gieysztora nie doszło wskutek interwencji dyrektor Departamentu V MBP, płk Julii Brystygier.

Efektem rozmów odbytych w pierwszej połowie stycznia 1964 roku z Gieysztorem przez mjr. Kłosa, a następnie również naczelnika Wydziału VIII Departamentu I MSW było wyrażenie zgody przez Gieysztora na współpracę z wywiadem PRL w celu umożliwienia mu werbunku Tadeusza Żenczykowskiego. Gieysztor podjął współpracę z wywiadem, która z różnym natężeniem trwała do 1971 roku (formalnie została zakończona w 1975 roku)[7].

W lipcu 1945 został adiunktem w Państwowym Instytucie Historii Sztuki i Inwentaryzacji Zabytków. We wrześniu 1945 roku został adiunktem w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1949 roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym historii Polski średniowiecznej i nauk pomocniczych historii na UW. Był dyrektorem Instytutu Historycznego UW w latach 1955–1975. Był kierownikiem powołanego w 1949 roku przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego[8]. Był współredaktorem referatu Żanny Kormanowej, wygłoszonego w czasie I Kongresu Nauki Polskiej w 1951 roku, która w imieniu całego środowiska naukowego deklarowała gotowość uczonych by nauka historyczna odegrała doniosłą rolę w ogólnym planie ideologicznej ofensywy socjalizmu w Polsce[9].

Lata 60. i 70. XX wieku

edytuj

W 1960 roku został mianowany profesorem zwyczajnym. W marcu 1964 roku podpisał List 34 autorstwa intelektualistów, złożony prezesowi Rady Ministrów Józefowi Cyrankiewiczowi, w którym domagano się zmiany polskiej polityki kulturalnej zgodnie z prawami zagwarantowanymi w konstytucji państwa polskiego. Po późniejszych represjach ze strony władz, podpisał inny list do The Times, zawierający stwierdzenie, że w Polsce nie było represji, i dyskredytujący Radio Wolna Europa. Gdy w styczniu 1971 roku zapadła decyzja o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie, Aleksander Gieysztor został członkiem Obywatelskiego Komitetu Odbudowy. Od 1971 roku członek PAN. Mianowany w 1975 roku wiceprzewodniczącym komitetu odbudowy Zamku Królewskiego. Pierwszy długoletni dyrektor Zamku (do 1991), związany od początku z jego odbudową, a jeszcze wcześniej z pracami badawczymi. Pierwsze publikacje dotyczące Zamku napisał już w latach 50. XX wieku.

Późniejsza praca

edytuj

20 sierpnia 1980 roku podpisał apel 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami[10]. Od 12 grudnia 1980 do roku 1983 i ponownie od stycznia 1990 do 1992 roku pełnił funkcję prezesa Polskiej Akademii Nauk. Od 1986 roku był członkiem Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa PRL, Wojciechu Jaruzelskim. W latach 1988–1990 członek, a od 1990 roku wiceprzewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa[11]. W lutym 1989 roku wszedł w skład działającej przy tej Radzie Komisji do spraw Upamiętnienia Ofiar Represji Okresu Stalinowskiego[12]. W latach 1986–1988 członek Prezydium Społecznego Komitetu Odnowy Starego Miasta Zamościa[13].

W 1989 roku uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu – formalnie wskazany przez stronę rządową, ale przy pełnym zaufaniu opozycji, 5 kwietnia przewodniczył posiedzeniu plenarnemu, które kończyło jego prace.

W latach 1986–1992 był prezesem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W sierpniu 1984 roku wszedł w skład Obywatelskiego Komitetu Obchodów 40 Rocznicy Powstania Warszawskiego.

Był jednym z założycieli w 1994 roku Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku. Był mocno związany z tą uczelnią, do końca życia prowadził tam wykłady, będąc jednym z najbardziej cenionych i lubianych przez studentów wykładowców. Członek Collegium Invisibile[14], członek wielu akademii nauk i stowarzyszeń naukowych na całym świecie.

Zmarł po półrocznej chorobie, pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 131-6-21)[15].

Życie rodzinne

edytuj

Od października 1938 roku jego żoną była Irena z domu Czarnecka[5] (1914–1999), historyk. Miał z nią syna Andrzeja, który zginął w 1989 roku w wypadku samochodowym, razem z twórcami programu telewizyjnego Sonda – Andrzejem Kurkiem i Zdzisławem Kamińskim, i córkę Ewę (1948–2011), anglistkę, nauczycielkę w XVIII Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Zamoyskiego w Warszawie.

Uczniowie

edytuj

Do grona jego uczniów należą takie osoby jak: Anna Berdecka-Szonert, Urszula Borkowska, Teresa Dunin-Wąsowicz, Hieronim Fokciński, Sławomir Gawlas, Jan Glinka, Adam Grenda, Maria Koczerska, Roman Korab-Zebryk, Stefan Kuczyński, Tadeusz Lalik, Ewa Łuczycka-Suchodolska, Roman Michałowski, Karol Modzelewski, Halina Modrzewska, Przemysław Mrozowski, Jan Piętka, Andrzej Poppe, Aleksandra Rodzińska, Anda Rottenberg, Tadeusz Rosłanowski, Jerzy Suchocki, Irena Sułkowska-Kuraś, Maria Sułowska, Józef Szymański, Jan Tyszkiewicz, Tadeusz Wasilewski, Teresa Wąsowiczówna, Eugeniusz Wiśniowski, Aleksandra Witkowska.

Publikacje

edytuj

Autor ok. 500 publikacji, m.in.:

  • Historia Polski (współautor, 1947)
  • Ze studiów nad genezą wypraw krzyżowych (1948)
  • Zarys nauk pomocniczych historii (1948)
  • Miasta polskie w tysiącleciu, red. (1965)
  • Zarys dziejów pisma łacińskiego (1972)
  • Zamek Królewski w Warszawie (1973)
  • Mitologia Słowian (1982), (wyd. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1982 i 1986, w serii Mitologie świata, ISBN 83-221-0152-X). Pierwsze wydanie pełne i z aparatem krytycznym pochodzi z 2006 r. (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, oprac. Aneta Pieniądz).
  • Dzieje Mazowsza do 1526 roku (redakcja naukowa, wraz z Henrykiem Samsonowiczem)
  • La Pologne et l’Europe au Moyen Age. Warszawa, P.W.N. Conférence au Centre Scientifique à¨Paris de l’Académie Polonaise des Sciences le 10 décembre 1962.
  • Società e cultura nell’alto Medioevo Polacco. Ossolineum 1965. Conférence à l’Académie Polonaise des Sciences à Rome le 5 novembre 1963.

Ordery i odznaczenia

edytuj

Nagrody i wyróżnienia

edytuj

Upamiętnienie

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ „Nasz dorogoj Aleksandr Sanycz“. Aleksander Gieysztor i „przyjaciele Moskale“
  2. ↑ a b c d e f g h Hanna Szymczak, Materiały Aleksandra Gieysztora (1916–1999) III–352 archiwum.pan.pl [dostęp 2024-08-26].
  3. ↑ a b c d Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 72. ISBN 83-207-0768-4.
  4. ↑ a b Aleksander Gieysztor [online], dzieje.pl [dostęp 2024-08-26] (pol.).
  5. ↑ a b BIOGRAM [online], Aleksander Gieysztor [dostęp 2024-08-26] (pol.).
  6. ↑ Tadeusz Paweł Rutkowski, Różne barwy przystosowania. Wokół działalności Aleksandra Gieysztora w PRL, [w:] Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Politologica IX (2013), s. 138–139.
  7. ↑ Tadeusz Paweł Rutkowski, Różne barwy przystosowania. Wokół działalności Aleksandra Gieysztora w PRL, [w:] Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Politologica IX (2013) s. 139–147.
  8. ↑ Zbigniew Romek, Cenzura a nauka historyczna w Polsce 1944–1970, Warszawa 2010, s. 135.
  9. ↑ Zbigniew Romek, Cenzura a nauka historyczna w Polsce 1944–1970, Warszawa 2010, s. 150.
  10. ↑ Apel (dokument KSS KOR, Archiwum Opozycji IV/04.05.43 [b.n.s])
  11. ↑ Skład Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa 1988–2011. radaopwim.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-17)]. radaopwim.gov.pl [dostęp 2011-11-06].
  12. ↑ Rzeczpospolita, 1989, nr 37 (2171), s. 1–2.
  13. ↑ Zamościopedia - Społeczny Komitet Odnowy Starego Miasta [online], zamosciopedia.pl [dostęp 2024-04-22] (pol.).
  14. ↑ Lista tutorów Collegium Invisibile. ci.edu.pl. [dostęp 2011-04-02].
  15. ↑ Cmentarz Stare Powązki: ALEKSANDER GIEYSZTOR, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-11-05].
  16. ↑ M.P. z 1994 r. nr 35, poz. 290 „w uznaniu znamienitych zasług dla nauki i kultury polskiej, za wybitne osiągnięcia w pracy dydaktycznej i działalności społecznej”.
  17. ↑ a b c Alexander Gieysztor, Anna Rąbalska, wyd. 1, Poznań: UAM, 1990, s. 10, ISBN 83-232-0328-8, OCLC 243726055.
  18. ↑ M.P. z 1993 r. nr 17, poz. 148 „w uznaniu wybitnych zasług dla nauki i kultury polskiej”.
  19. ↑ a b Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego. T. 10–13. s. 34.
  20. ↑ a b Aleksander Gieysztor 17 VII 1916 – 9 II1999. Szkic biograficzny. Studia Źródłoznawcze. T 37, 2000. s. 6, 10.
  21. ↑ a b Zbigniew Krotke: Polski Krzyż Zasługi 1923–2000. Dzieje i katalog. Białystok, Lublin: PTN, 2010, s. 136. ISBN 978-83-89616-21-0.
  22. ↑ a b Mazur 1987 ↓, s. 390.
  23. ↑ M.P. z 1954 r. nr 112, poz. 1566 „w 10 rocznicę Polski Ludowej za wybitne zasługi w dziedzinie nauki”.
  24. ↑ Odznaczeni Warszawskim Krzyżem Powstańczym [w:] „Stolica”, nr 20, 1 sierpnia 1982, s. 15 [dostęp 2024-08-26].
  25. ↑ Kto jest kim w Polsce 1989, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1989, s. 325.
  26. ↑ Bronisław Gołębiowski: Autorytety polskie. Oficyna Wydawnicza Stopka, 2002. s. 25.
  27. ↑ Aufstellung aller durch den Bundespräsidenten verliehenen Ehrenzeichen für Verdienste um die Republik Österreich ab 1952. parlament.gv.at. s. 999. [dostęp 2017-09-22]. (niem.).
  28. ↑ Przyznanie Państwowych Nagród Naukowych i Artystycznych. „Nowa Kultura”. Rok I, Nr 19, s. 2, 6 sierpnia 1950. Warszawa: Związek Literatów Polskich. [dostęp 2024-08-26]. 
  29. ↑ Nagrody „PROBLEMÓW" w roku 1986 otrzymują:, „Problemy”, nr 11 (484), RSW „Prasa-Książka Ruch", listopad 1986, s. 2, ISSN 0032-9487.
  30. ↑ HONOROWI OBYWATELE MIASTA PUŁTUSKA [online], Urząd Miejski w Pułtusku [dostęp 2024-08-26] (pol.).
  31. ↑ Doktorzy Honoris Causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. kul.pl. [dostęp 2011-02-23].
  32. ↑ Nagroda im. A. Gieysztora [online], Aleksander Gieysztor [dostęp 2024-08-26] (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Aleksander_Gieysztor&oldid=74630141”