Wikipedia

Język tobelo

język północnohalmaherski

Język tobelo – język zachodniopapuaski używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, m.in. na wyspie Halmahera i w północnej części Morotai[2][3]. Według danych z 2000 roku posługuje się nim ok. 30 tys. osób, członków grupy etnicznej Tobelo[1].

Tobelo
Obszar

wyspy Halmahera, Morotai (Moluki Północne, Indonezja)

Liczba mówiących

30 tys. (2000)[1]

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
Ethnologue 5 rozwojowy↗
Kody języka
ISO 639-3 tlb
IETF tlb
Glottolog tobe1251
Ethnologue tlb
BPS 0795 5
WALS tlo
Występowanie
Ilustracja
Rozprzestrzenienie języka tobelo
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Należy do grupy języków północnohalmaherskich (peryferyjna rodzina języków papuaskich) i jest jednym z najbardziej znaczących języków tej rodziny (pod względem zasięgu geograficznego)[3]. Pośród języków regionu wyróżnia się konserwatywnym profilem typologii[4]. Podobnie jak pozostałe papuaskie języki Halmahery został opisany w pracach niderlandzkich misjonarzy; dodatkowo istnieje nowsze anglojęzyczne opracowanie z 2003 r.[5]

Nie jest krytycznie zagrożony wymarciem. Na obszarach wiejskich wciąż służy jako pierwszy język, a niekiedy bywa poznawany przez inne grupy etniczne (w regionie powszechna jest wielojęzyczność). Odnotowano jednak, że w mieście Tobelo coraz większą rolę odgrywa lokalny malajski[6][7]. Wśród osób z ludu Togutil język tobelo jest dominującym (bądź wręcz jedynym) środkiem komunikacji[8].

Historia i użycie

edytuj

Jest to najbardziej rozprzestrzeniony język spośród etnolektów północno-wschodniej Halmahery[2][3]. Społeczności migranckie Tobelo osiedliły się w różnych zakątkach prowincji (w innych regionach Halmahery oraz na wyspach Morotai, Bacan i Obi), a także na wyspach Raja Ampat, na zachód od półwyspu Ptasia Głowa. Nie jest jasne, czy wszystkie z nich zachowują pełną znajomość języka tobelo[9]. Osoby z grupy etnicznej Sawai często posługują się także tobelo[10].

Według danych opracowania z 2003 r. pozostaje w szerokim użyciu na obszarach wiejskich, gdzie służy do komunikacji w sferach życia codziennego (jest przyswajany jako pierwszy język). W mieście Tobelo jego użytkowników spotyka się rzadziej, a rolę dominujących środków komunikacji przejmują malajski Moluków Północnych i język indonezyjski. Wynika to z dużego napływu ludności z pozostałych części prowincji i oddalonych geograficznie regionów Indonezji. Nasiliło się też oddziaływanie transmisji medialnych, które szerzą język narodowy[7]. Nowsze doniesienia sugerują, że na wyspie Morotai tobelo zaczął być wypierany przez język galela[11]. W latach 80. XX w. zaobserwowano, że nie jest wykorzystywany w utworach literackich (gdzie preferowane są języki galela i ternate)[12].

Wczesne prace dokumentacyjne nad językiem tobelo przeprowadzili misjonarze, którzy sporządzili opis jego gramatyki oraz słownik (1908, 1936), poświęcając uwagę dialektowi heleworuru. Wydano także zbiór baśni ludowych oraz literaturę religijną[13]. W języku indonezyjskim powstało opracowanie Struktur bahasa Tobelo (1986)[14].

Ma słabo wykształcone piśmiennictwo na bazie alfabetu łacińskiego. Teksty drukowane ograniczają się do pewnej grupy publikacji religijnych[6].

Klasyfikacja i cechy

edytuj

Należy do rodziny papuaskich języków Halmahery (North Halmahera, NH). Jest blisko spokrewniony z takimi językami jak galela, tabaru i loloda, a dalsze związki łączą go z sahu i ternate-tidore. C.L. Voorhoeve (1988) klasyfikuje języki tobelo, galela oraz pozostałych przedstawicieli grupy galela-loloda (Ethnologue) jako dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie wyników analizy leksykostatystycznej[15][16]. Pomiędzy niektórymi z tych języków występuje pewien stopień wzajemnej zrozumiałości, ale ze względu na częstą wielojęzyczność trudno jednoznacznie ocenić charakter ich podobieństw. Osoby z ludu Tobelo są w stanie zrozumieć sąsiedni język galela, aczkolwiek nie bez przeszkód. G. Holton (2003) uważa, że najlepiej uznać tobelo za odrębny język; jest to również zgodne z odczuciami samych użytkowników[16].

Jest dość rozdrobniony dialektalnie (lokalnie zakłada się, że każda wieś ma swoje własne cechy językowe), przy czym wszystkie odmiany tobelo są wzajemnie zrozumiałe. Zróżnicowanie wewnętrzne dotyczy m.in. leksyki i aspektów fonologii[17]. Wyróżnia się sześć dialektów: heleworuru, boeng, dodinga, dialekt jeziora Paca (Talaga Paca), kukumutuk i popon[16]. W literaturze opisano przede wszystkim dialekt heleworuru. Trzy ostatnie to dialekty grup Togutil[13]. Być może powinny być klasyfikowane oddzielnie, lecz dostępne dane są silnie ograniczone. Powiązania językowe grup Togutil (które jeszcze w latach 80. XX wieku opierały się wpływom zewnętrznej cywilizacji) nie zostały bliżej określone[18]. Według Ethnologue (wyd. 18) ich język nie jest dobrze wzajemnie zrozumiały z tobelo[19], Glottolog (4.6) również rozpatruje go odrębnie[20]. C.L. Voorhoeve (1983, 1988) twierdzi, że chodzi o warianty tobelo[13][21]; podobnie H.S. Martodirjo (1984) uznaje tobelo za język ojczysty Togutil[8].

W 1986 r. zaproponowano podział na dwie odmiany: tobelo pantai (odmiana nadbrzeżna, która wchodzi w kontakt z innymi językami) i tobelo asli (odmiana używana w głębi wyspy)[22]. W latach 80. XX w. stwierdzono, że tobelo został poddany zarówno wpływom języka narodowego, jak i wpływom sąsiednich języków galela i kao[23].

Pod względem typologii ma charakter wysoce konserwatywny. Zachował szereg archaicznych cech, które zanikły w niektórych spokrewnionych językach regionu (szyk zdania SOV, rozbudowana morfologia czasownika – wyrażanie podmiotu i dopełnienia przy użyciu przedrostków, zachowawczy typ konstrukcji statycznych, obecność poimków)[24]. Niemniej wciąż wykazuje pewne cechy języków austronezyjskich (rozróżnienie inclusivus-exclusivus, obecność pojedynczego przyimka, złożony system orientacji przestrzennej), jako że obie rodziny znajdują się w strefie kontaktów[7]. W tobelo występuje wiele zapożyczeń z lokalnego malajskiego[25]. Sam również stał się źródłem pożyczek (np. dla języka sawai)[26].

System dźwiękowy

edytuj
Spółgłoski
Fonemy spółgłoskowe języka tobelo
dwuwargowe przedniojęzykowo-dziąsłowe podniebienne miękkopodniebienne krtaniowe
zwarte p b t d k ɡ
szczelinowe (f) ɕ h
zwarto-szczelinowe (tʃ) dʒ
nosowe m n ɲ ŋ
boczne l ʎ
rotyczne r
aproksymanty w (j)

Dźwięki otoczone nawiasami występują tylko w wyrazach zapożyczonych lub w innych dialektach.

Samogłoski
Fonemy samogłoskowe języka tobelo
przednie centralne tylne
przymknięte i u
średnie e~ɛ o
otwarte a

Samogłoski średnie przednie wahają się w przedziale: /e/ ~ /ɛ/[27].

Słownictwo

edytuj

Porównanie przykładowego słownictwa w językach północnohalmaherskich (Wada 1980 ↓, s. 510–524):

polski indonezyjski tobelo galela loloda ternate
bać się takut modongo modo modongo kolofino
co apa okia okia okia koa
człowiek orang nyawa nyawa nyawa mancía
duży besar amoko lamo lamoko lamo
imię nama romanga ronga romanga ronga
jeść makan oŷomo oḋo ojomo oho
kobieta perempuan ngoheka ngopedeka ngowejeka foheka
mały kecil eteki ece ceceke ici
mężczyzna laki-laki nauru yanau nauru nonau
nos hidung ngunungu ngunu ngunungu ngun
pies anjing kaho kaso kaso kaso
pięć lima motoa motoha motoa romtoha
siedem tujuh tumidi tumudingi tumudingi tumdí
ucho telinga ngauku ngau ngauku ngau
włosy rambut utu hutu utu hutu
wypowiadać sebut temo temo temo waje

W tobelo zachowała się warstwa pożyczek słownikowych z języka ternate[28].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tobelo, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-01] (ang.).
  2. ↑ a b Voorhoeve 1983 ↓, s. 17.
  3. ↑ a b c Voorhoeve 1988 ↓, s. 187.
  4. ↑ Holton 2003 ↓, s. 2–3.
  5. ↑ Holton 2003 ↓, s. 1.
  6. ↑ a b Tobelo. Endangered Languages Project. [dostęp 2022-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-04)]. (ang.).
  7. ↑ a b c Holton 2003 ↓, s. 3.
  8. ↑ a b Martodirjo 1984 ↓, s. 265.
  9. ↑ Holton 2003 ↓, s. 1–2.
  10. ↑ Thomas 1983 ↓, s. 285.
  11. ↑ Fizri Nurdin: Dikbud Morotai Terapkan Kurikulum Bahasa Galela di Sekolah. kabarmalut.co.id, 2021-03-04. [dostęp 2021-10-21]. (indonez.).
  12. ↑ Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 7.
  13. ↑ a b c Voorhoeve 1988 ↓, s. 188.
  14. ↑ Rugebregt i in. 1986 ↓.
  15. ↑ Voorhoeve 1988 ↓.
  16. ↑ a b c Holton 2003 ↓, s. 2.
  17. ↑ Taylor 1990 ↓, s. 11–13.
  18. ↑ Grimes i Grimes 1984 ↓, s. 54.
  19. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tugutil, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-02] (ang.).
  20. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Tobelo-Tugutil. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-07)]. (ang.).
  21. ↑ Voorhoeve 1983 ↓, s. 18.
  22. ↑ Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 4.
  23. ↑ Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 44.
  24. ↑ Holton 2003 ↓, s. 2–3, 56 (przyp. 13).
  25. ↑ Taylor 1990 ↓, s. 21.
  26. ↑ Whisler i Whisler 1995 ↓, s. 659.
  27. ↑ Holton 2003 ↓, s. 4.
  28. ↑ Andrew Dalby, Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages, London: A & C Black, 2004, s. 620, ISBN 978-1-4081-0214-5, OCLC 842286334 (ang.).

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Język_tobelo&oldid=75802015”