Wikipedia

Język czeski a język słowacki

Języki czeski i słowacki są blisko spokrewnionymi ze sobą i wzajemnie zrozumiałymi językami zachodniosłowiańskimi. Ich rozgraniczenie jest kwestią wyraźnie socjolingwistyczną – o wiele bardziej zróżnicowane dialekty niemieckie (por. język dolnoniemiecki) czy dwa standardy norweskie (zob. dialekty języka norweskiego) są z woli użytkowników uznawane za warianty tego samego języka.

Czeski i słowacki wraz z językiem polskim tworzą kontinuum dialektalne, w którym nie jest możliwe wyznaczenie ścisłych granic międzyjęzykowych na gruncie czysto lingwistycznym. Odrębność czeszczyzny i słowacczyzny (standardów językowych oraz gwar lokalnych) oparta jest na czynniku elaboracji (Ausbau), powiązanym z kwestiami socjopolitycznymi, kulturalnymi i standaryzacyjnymi[1][2].

Rys historyczny

edytuj

Od zawsze większy prestiż i zasięg miał język czeski. Piśmiennictwo w nim rozwijało się od XIII wieku, podczas gdy mowa słowacka przez wieki była jedynie zespołem gwar ludowych. Językiem literackim dla Słowaków była tzw. słowacyzowana czeszczyzna – czeski wzbogacony o słowackie elementy leksykalne i gramatyczne[3] (słowacyzmy[4]). Właśnie w niej została spisana część Księgi Żylińskiej, najstarszego zabytku piśmiennictwa słowackiego (1451). W dobie słowackiego odrodzenia narodowego pojawiły się dwie koncepcje: przyjęcie języka czeskiego jako literackiego lub stworzenie na bazie gwar słowackich osobnego standardu[3]. Ostatecznie zwyciężyła ta druga opcja; w 1846 Ľudovít Štúr opublikował prace Nárečja slovenskuo alebo potreba písaňja v tomto nárečí oraz Nauka reči Slovenskej, kodyfikując mowę słowacką. Mimo to poza środowiskami słowackich narodowców jej odrębność nie była powszechnie uznawana – w austro-węgierskich spisach ludności figurował język czeski-morawski-słowacki (niem. böhmisch-mährisch-slowakisch), a w czasopiśmie bohemistycznym „Naše řeč” jeszcze w drugiej dekadzie XX wieku pisano o słowackim jako wschodniej gałęzi naszego [czeskiego] języka[5]. W międzywojennej Czechosłowacji czeski i słowacki uważano za dwa warianty literackie jednego języka czechosłowackiego; pogląd ten wywodził się z idei czechosłowakizmu i został zarzucony po II wojnie światowej[6].

Bliskie pokrewieństwo obu języków i życie ich użytkowników przez 70 lat w jednym państwie doprowadziło do powszechnej dwujęzyczności (przynajmniej biernej). Kiedy Czech rozmawia ze Słowakiem, każdy używa swojego języka i rozumieją się bez większych problemów[7]. Rzadko praktykuje się czesko-słowackie tłumaczenia. Czeskie prawo zezwala używać języka słowackiego bez tłumacza w urzędach i sądach, słowackie dokumenty są w Czechach akceptowane w oryginale itd. Słowacki ma więc de facto status równoprawny z urzędowym czeskim[8][9]. Mimo to młodsze pokolenie czeskie, wychowane już po podziale Czechosłowacji i niemające częstego kontaktu z językiem słowackim, ma coraz większe problemy z jego zrozumieniem[7][10]. Kompatybilność pomiędzy czeskim a słowackim zależy od dialektów i jest szacowana na poziomie 70–95% i stale spada, ze względu na fakt, iż Czesi nie są zainteresowani nauką języka słowackiego[11].

Odwrotna sytuacja jest na Słowacji. Powszechnie dostępne są tam książki czeskojęzyczne, wiele zagranicznych filmów emituje się z czeskim dubbingiem czy napisami (twórcy tłumaczą, że nie opłaca się tworzyć słowackich, skoro każdy rozumie czeskie), a liczne gry komputerowe mają wyłącznie czeską ścieżkę dźwiękową i menu. Upowszechniają się, zwłaszcza wśród młodego pokolenia, bohemizmy i kalki językowe o podłożu czeskim[12]. W słowackiej edycji Wikipedii powstał spis tego typu form pojawiających się przy tłumaczeniu artykułów z lepiej rozwiniętej edycji czeskiej. Język czeski ma na Słowacji, podobnie jak słowacki w Czechach, status de facto równoprawny z urzędowym[13][14].

Ponadto język słowacki bywa nazywany słowiańskim esperanto, ponieważ jest całkiem dobrze rozumiany przez innych Słowian[15].

Fonetyka i fonologia

edytuj

Język słowacki ma w porównaniu do czeskiego bardziej złożony i bardziej archaiczny system głoskowy. Różnice w tej dziedzinie wynikają głównie z tego, że w słowackim nie miały miejsca określone zmiany typowe dla współczesnej czeszczyzny.

Słowacki ma następujące fonemy nie występujące w czeskim:

  • /ʎ/, miękkie <ľ>, pierwotnie palatalizowane (miękkie) /lʲ/, w czeskim (i niektórych słowackich dialektach) zlało się z /l/ (słow. kľúč, czes. klíč, pol. klucz);
  • /r̩ː/, /l̩ː/, długie zgłoskotwórcze <ŕ, ĺ>, w czeskim iloczas zanikł, ewentualnie /l̩ː/ zmieniło się w /luː/, a później na /loʊ̯/ (słow. hĺbka, kŕčok; czes. hloubka, krček; pol. głębia, szyjka);
  • /d͡z/, w czeskim zanikło, odpowiada mu /z/ (słow. medzi, czes. mezi, pol. między);
  • /æ/, zapisywane <ä>, w czeskim często mu odpowiada /jɛ/, zapisywane <ě> (słow. päť, czes. pět, pol. pięć)
  • dyftongi /i̯a/, /i̯ɛ/, /i̯u/, zapisywane <ia, ie, iu> (słow. piaty, biely; czes. pátý, bílý; pol. piąty, biały);
  • dyftong /u̯o/, zapisywany <ô>, rozwinął się z pierwotnego długiego /oː/, w czeskim przeszedł w /uː/, zapisywane jako <ů> (słow. kôň, czes. kůň, pol. koń).

Z kolei czeski ma następujące fonemy nieznane w słowackim:

  • /r̝/, zapisywane jako <ř>, rozwinęło się poprzez asybilację z miękkiego, palatalizowanego /rʲ/, w słowackim mu odpowiada /r/ (słow. rybár, pri; czes. rybář, při; pol. rybak, przy);
  • dyftong /oʊ̯/, zapisywany <ou>, powstały z pierwotnego długiego /uː/ (nigdy nie na początku słowa), w obu językach zapisywanego jako <ú> (słow. múka, czes. mouka, pol. mąka); w słowackim pojawia się tylko w końcówce narzędnika liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego (ženou) i jest traktowane jako połączenie dwóch fonemów /o/ + /ʊ/.

Pozostałe różnice w wymowie:

  • /v/ jest po słowacku na końcu sylab zamkniętych (w kodzie) wymawiane jako niezgłoskotwórcze [ʊ̯] (słow. krv [kr̩ʊ̯], spev [spɛʊ̯], pravda [praʊ̯da] – czes. krev [krɛf], zpěv [spjɛf], pravda [pravda]);
  • w słowackim często dochodzi do udźwięcznienia przed spółgłoskami półotwartymi, w czeskim zwykle nie (słow. sme [zmɛ], czes. jsme [smɛ], pol. jesteśmy);
  • w słowackim obowiązuje tzw. zasada rytmiczna, według której nie mogą następować po sobie dwie długie sylaby (za długie sylaby uważa się z tego punktu widzenia sylaby z długą samogłoską, dyftongiem lub długim <ŕ, ĺ>); dochodzi wówczas do skracania samogłosek w drugiej sylabie – tam, gdzie według zasad gramatycznych powinna być samogłoska długa; w czeskim takiego ograniczenia nie ma (słow. krásny, biely; czes. krásný, bílý; pol. piękny, biały).

Morfologia

edytuj

W zakresie morfologii język słowacki jest pod wieloma względami prostszy od czeskiego, który cechuje się bardziej skomplikowaną gramatyką. Wynika to m.in. z faktu, że słowacki standard literacki był kodyfikowany o wiele później niż czeski, który zachował elementy archaiczne.

Główne różnice w zakresie morfologii:

  • przy koniugacji występuje w słowackim silna tendencja do analogii między wzorami:
    • końcowki -ám i -ách w celowniku i miejscowniku liczby mnogiej w rodzaju nijakim według rodzaju żeńskiego (słow. mestám, mestách; czes. městům, městech; pol. miastom, miastach),
    • jednolite zakończenie -och w miejscowniku liczby mnogiej w rodzaju męskim (w czeskim -ech, -ách, -ích),
    • wspólna końcówka -(a)mi w narzędniku liczby mnogiej wszystkich rodzajów (w czeskim tylko w rodzaju żeńskim; słow. pánmi, ženami, mestami; czes. pány, ženami, městy; pol. panami, żonami, miastami),
    • męskie zakończenie narzędnika rzeczowników męskożywotnych typu hrdina (słow. hrdinom, czes. hrdinou, pol bohaterem) i wyrównanie dopełniacza z biernikem w tymże typie (słow. hrdinu, czes. hrdiny, pol. bohatera);
  • czeski zachował wołacz, który w słowackim (z paroma wyjątkami) zanikł; przy zwracaniu się do kogoś jest używany mianownik (słow. pán profesor!, czes. pane profesore!, pol. panie profesorze!);
  • w języku słowackim w rzeczownikach męskożywotnych biernik jest taki sam jak dopełniacz w obu liczbach, podczas gdy w czeskim tylko w liczbie pojedynczej (słow. bez žiakov – vidím žiakov, czes. bez žáků – vidím žáky, pol. bez uczniów – widzę uczniów);
  • w języku słowackim występuje e i o ruchome, w czeskim (i polskim) – jedynie e (słow. Majster Pavol – Majstra Pavla, czes. Mistr Pavel – Mistra Pavla, pol. Mistrz Paweł – Mistrza Pawła); wyjątkiem są np. nazwy słowackich miast: Kieżmark i Rużomberk, których odmiana czeska uwzględnia o ruchome (czes. i słow. Kežmarok, Ružomberok – v Kežmarku, v Ružomberku);
  • w słowackim są mniejsze różnice między tzw. miękkimi i twardymi wzorami rzeczowników; większe ich oddalenie w czeskim wynika z historycznych zmian miękkich samogłosek ’a > ě, ’u > i, ’ú > í, które w słowackim nie miały miejsca;
  • słowacki ma tendencję do zachowywania w odmianie końcówki rdzenia, usuwając efekty tzw. drugiej palatalizacji prasłowiańskiej, podczas gdy w czeskim dochodzi do oboczności (ruka – słow. v ruke, czes. v ruce, pol. ręka – w ręce; tajga – słow. tajge, czes. tajze, pol. tajdze);
  • w dopełniaczu liczby mnogiej w słowackim dochodzi zazwyczaj do wydłużenia lub dyftongizacji samogłoski rdzeniowej (vrana – vrán, ruka – rúk, hora – hôr), w czeskim natomiast często spotyka się ich skracanie (rána – ran, kráva – krav, moucha – much);
  • w słowackim wszystkie czasowniki mają w 1 os. liczby pojedynczej jednolite zakończenie -m, w czeskim jest ono różne w zależności od kategorii (słow. chcem, píšem, viem; czes. chci, píšu, vím; pol. chcę, piszę, wiem);
  • Imiesłów przymiotnikowy przeszły czynny ma w słowackim jednolite zakończenie liczby mnogiej -li we wszystkich rodzajach, po czesku zaś rozróżnia się (-li, -ly, -la);
  • w języku słowackim przy zwracaniu się per wy (tzw. wykaniu) do jednej osoby orzeczenie przechodzi do 2. osoby liczby mnogiej, zaś w języku czeskim w czasie przeszłym oraz w trybie przypuszczającym imiesłów przymiotnikowy przeszły czynny pozostaje w liczbie pojedynczej, zaś posiłkowy czasownik být przechodzi do 2. osoby liczbny mnogiej (np. słow. boli ste doma, czes. byla jste doma, pol. „była Pani w domu”). Jednak orzecznik pozostaje w takim wypadku zarówno w języku słowackim, jak i w czeskim w liczbie pojedynczej (np. słow. boli ste mladá, boli ste prijatá; czes. byla jste mladá, byla jste přijata; pol. „była Pani młoda”, „została/była Pani przyjęta”).

Pisownia

edytuj

Oba języki używają alfabetu łacińskiego z dodatkowymi znakami diakrytycznymi.

Litery słowackie nie występujące w języku czeskim to:

Czeski posiada natomiast:

  • ě, zmiękczające uprzednią spółgłoskę, jest historyczną pozostałością zanikłego fonemu /ʲɛ/
  • ů, pierwotnie wykorzystywane do zapisu dyftongu /u̯o/ (w słowackim <ô>), dziś wymawiane /uː/
  • ř /r̝/

Pozostałe różnice:

  • Inaczej są zapisywane sylaby /ɟɛ/, /cɛ/, /ɲɛ/: w czeskim zawsze <dě, tě, ně>, w słowackim <de, te, ne>, przy czym w niektórych przypadkach ich wymowa się nie zmiękcza (np. ten, jeden, teraz, krásneho).
  • Zakończeniu -dí/-di, -tí/-ti, -ní/-ni w liczbie mnogiej przymiotników rodzaju męskożywotnego wymawiane są po słowacku twardo (mladí: słow. [mladiː], czes. [mlaɟiː]).
  • R w czeskim jest ortograficznie twarde, w słowach rodzimych może po nim występować tylko twarde y/ý (ryba), w słowackich dopuszczalne jest również miękkie i/í, zwłaszcza tam, gdzie odpowiada mu czeskie połączenie <ři> (słow. tri, czes. tři, pol. trzy).
  • Pisownia przedrostków s-/se- (słow. so-) i z-/ze- (słow. zo-) w czeskim zależy od zasad gramatycznych, natomiast w słowackim od wymowy (czes. zpěv, sbírat, seznam; słow. spev, zbierať, zoznam; pol. śpiew, zbierać, spis).

Granica między czeskim a słowackim

edytuj

Odrębność języka czeskiego i słowackiego wynika z kwestii socjolingwistycznych, dlatego też wyznaczenie dokładnej granicy między nimi jest bardzo trudne. Tworzą kontinuum dialektalne i gwary pogranicza mogą być zaliczane zarówno do gwar czeskich, jak i słowackich. Nie muszą też się do nich odnosić zasady opisane w tym artykule, gdyż dotyczy on narodowych dialektów standardowych, form objętych kodyfikacją i pełniących funkcję języków literackich.

Tradycyjnie podział poszczególnych gwar na czeskie i słowackie jest tożsamy z podziałem narodowościowym i politycznym ich użytkowników. Powszechnie uznaną linią graniczną jest granica polityczna między Czechami a Słowacją, pokrywająca się z historyczną granicą morawsko-węgierską.

Najwyraźniejsze lingwistyczne rozgraniczenie obu języków tworzy izoglosa praczeskiej zmiany dz’ → z’ i staroczeskiej asybilacji r’ → ř, czyli granica występowania słowackiego /dz/ z jednej strony i czeskiego /ř/ z drugiej. Zgodnie z tą zasadą niektórzy autorzy (Československá vlastivěda, 1934) zaliczali gwary wschodniomorawskie (Słowacko) do dialektów słowackich.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Peter Trudgill, Glocalisation and the Ausbau sociolinguistics of modern Europe, [w:] Anna Duszak, Urszula Okulska (red.), Speaking from the margin: global English from a European perspective, Frankfurt am Main: Peter Lang, 2004, s. 35–49, ISBN 978-3-631-52663-7, OCLC 55960868 (ang.).
  2. ↑ Vít Dovalil, Jazyk typu Ausbau – jazyk typu Abstand, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2020-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2020-04-22] (cz.).
  3. ↑ a b Rudolf Krajčovič: Pôvod a vývin slovenského jazyka. Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1981. OCLC 8914293. (słow.).
  4. ↑ Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, s. 390, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  5. ↑ Slovenština. „Naše řeč”, 1/1917. Praha: Ústav pro jazyk český Akademie věd České republiky. (cz.). 
  6. ↑ Karel Horálek. Příbuzenství češtiny a slovenštiny. „Naše řeč”, 4/1968. Praha: Ústav pro jazyk český Akademie věd České republiky. (cz.). 
  7. ↑ a b Jazyková bariéra mezi Čechy a Slováky. Projekt Krajané. [dostęp 2011-11-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-07)]. (cz.).
  8. ↑ Sbírka zákonů České republiky: Zákon č. 500/2004 Sb.. Zakonycr.cz. [dostęp 2011-11-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-14)]. (cz.).
  9. ↑ Sbírka zákonů České republiky: 29704. Úřední jazyk. Epravo.cz. [dostęp 2011-11-06]. (cz.).
  10. ↑ Lucie Černá: Výzkum vztahů mezi Čechy a Slováky: jak si rozumíme?. Vysokeskoly.cz, 19 marca 2010. [dostęp 2011-11-06]. (cz.).
  11. ↑ Robert Lindsay: Mutual Intelligibility of Languages in the Slavic Family. [dostęp 2014-04-04]. (ang.).
  12. ↑ Ivan Vilček: Slovenské děti nevědomky používají česká slova. Novinky.cz, 17 marca 2009. [dostęp 2011-11-06]. (cz.).
  13. ↑ Elektronická zbierka zákonov: MKSR: Pokuty za chybnú slovenčinu aj v novom návrhu jazykového zákona. Zbierka.sk. [dostęp 2011-11-06]. (słow.). [martwy link]
  14. ↑ ASPI: Zákon 428/1990 Zb. o úradnom jazyku v Slovenskej republike. Aspi.sk. [dostęp 2024-07-01]. (słow.).
  15. ↑ Ogólne. slovake.eu. [dostęp 2019-07-06].

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Język_czeski_a_język_słowacki&oldid=74167738”