Wikipedia

Józef Spychalski

Józef Spychalski ps. Czarny, Gruda, Grudzień, Jurand, Lawina, Luty, Socha, Soroka, Stryjek, Szary, Ścibor, Włast (ur. 19 marca 1898 w Łodzi, zamordowany na przełomie lipca i sierpnia 1944 w Krakowie lub KL Sachsenhausen) – pułkownik piechoty Wojska Polskiego, cichociemny, komendant Obwodu Sieradz Polskiej Organizacji Wojskowej (1918), komendant Okręgu Lublin (XII 1939–VII 1940) i Obszaru Białystok Związku Walki Zbrojnej (X–XI 1940), komendant Okręgu Kraków Armii Krajowej (XI 1942–III 1944).

Józef Spychalski
Czarny, Gruda, Grudzień, Jurand, Lawina, Luty, Socha, Soroka, Stryjek, Szary, Ścibor, Włast
Ilustracja
pułkownik pułkownik
Data i miejsce urodzenia

19 marca 1898
Łódź, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

lipiec/sierpień 1944
Kraków, Generalne Gubernatorstwo lub Sachsenhausen, Trzecia Rzesza

Przebieg służby
Lata służby

1916–1944

Siły zbrojne

Wojsko Polskie
Polskie Siły Zbrojne
Armia Krajowa

Formacja

Polska Organizacja Wojskowa

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa,
wojna polsko-bolszewicka,
II wojna światowa

Odznaczenia
Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Złoty Krzyż Zasługi (II RP) Order Krzyża Grunwaldu III klasy Krzyż Niepodległości z Mieczami Krzyż Walecznych (1920–1941) Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami Krzyż Armii Krajowej Medal „Za udział w wojnie obronnej 1939”

Dzieciństwo i młodość

edytuj

Był synem Józefa i Franciszki z Leśkiewiczów oraz najstarszym spośród pięciorga dzieci: Józef, Czesław, Leon, Marian – późniejszy marszałek Polski, Aurelia. Ojciec pracował w łódzkiej fabryce Frenkla jako majster przy obsłudze urządzeń wytwarzających prąd. Brał udział w ruchu niepodległościowym w szeregach Frakcji Rewolucyjnej PPS. Matka wywodząca się z wioski Kowale nad Wartą koło Sieradza również brała udział w ruchu niepodległościowym. Gdy w czasie trwania I wojny światowej zamknięto fabrykę Frenkla, matka Józefa wraz z dziećmi przeniosła się do rodziców w Kowalach.

I wojna światowa

edytuj

W chwili wybuchu wojny Józef ukończył 5 klas gimnazjum. Zaangażował się w działalność Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1915 roku ukończył szkołę podoficerską POW, a w końcu lata 1916 roku udał się w Sieradzkie, podejmując pracę nauczyciela, lecz głównie z zadaniem tworzenia oddziałów POW. Pierwszy pluton utworzył w Klonowej – dużej wsi otoczonej lasami. Wciągnął do pracy nauczycieli. Powstały też placówki POW w Starcach, Owieczkach, Kliczkowie – gdzie organizowała się kompania wiejska w sile około 150 ludzi. Został dowódcą tej kompanii. Na przełomie lat 1917/1918 prowadził kurs w Kuźnicy Błońskiej w gajówce dla członków POW. Spychalski pracował jako nauczyciel we wsi Łubna i rozszerzał organizację o nowe placówki w Gruszczycach, Błaszkach, Wróblewie. Pod ps. „Szary” został mianowany zastępcą komendanta Obwodu Sieradzkiego POW, a na początku 1918 roku został komendantem tego Obwodu. Organizacja osiągnęła wtedy liczbę około 1000 członków, powstały oddziały lotne z przeznaczeniem do zadań specjalnych, gromadzono broń. POW przeciwdziałała wywożeniu do Niemiec zboża, zwalczała niemieckich agentów.

Jesienią 1918, na rozkaz Komendy Okręgu POW, pod Sieradzem ścięto co dziesiąty słup telefoniczny, co spowodowało popłoch wśród Niemców. Spychalski z trudem uniknął aresztowania, zmuszony był schronić się w Kaliszu, skąd wrócił 10 listopada 1918 roku, by wziąć udział w negocjacjach z załogą niemieckiego garnizonu w Sieradzu. 11 listopada o godz. 18.00 Niemcy złożyli broń i przejęte zostały urzędy i więzienie. Peowiacy obsadzili stację kolejową, gdzie w nocy doszło do walki. Zginęło 5 peowiaków, a 5 zostało rannych. Spychalski odesłał do Kalisza, gdzie organizowało się zabezpieczenie zachodniej granicy państwa, 200-osobowy oddział pieszy i 60 kawalerzystów, zabezpieczył działanie poczty, uczestniczył w tworzeniu polskiej administracji.

Dwudziestolecie międzywojenne

edytuj

W 1919 roku skierowano go do Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie, po której ukończeniu dostał przydział do 28 pułku Strzelców Kaniowskich w Łodzi. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej 1920. Jako porucznik w latach 1924–1927 odbywał służbę w 70 pułku piechoty wielkopolskiej w Pleszewie, następnie jako instruktor w Szkole Podoficerskiej w Chełmie, potem w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. W latach 1930–1933, jako kapitan, był dowódcą kompanii w 57 pułku piechoty wielkopolskiej w Poznaniu, od 1933 roku wykładał taktykę w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. W roku 1934 w stopniu majora został dowódcą batalionu w 55 Poznańskim pułku piechoty w Lesznie.

Działalność w okresie II wojny światowej

edytuj

8 kwietnia 1938[1] lub w 1939[2] roku objął stanowisko dowódcy Batalionu Stołecznego w Warszawie, na którego czele podczas kampanii wrześniowej bronił m.in. Fortu „Bema”. Po kapitulacji dostał zadanie zorganizowania Okręgu Lubelskiego Służby Zwycięstwu Polski. Stworzył zawiązek Komendy Okręgu, lecz wkrótce na skutek zagrożenia aresztowaniem został odwołany do Warszawy i latem 1940 roku przeniesiony do Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej. Inspektor Komendy Głównej ZWZ. 21 października 1940 roku przystąpił do zleconej mu organizacji Obszaru II ZWZ (Okręgi: Białystok, Nowogródek, Polesie) w strefie okupacji radzieckiej. 17 listopada 1940 roku został aresztowany przez NKWD we wsi Morusy koło Tykocina, następnie przewieziony do Moskwy i osadzony na Łubiance. W czerwcu 1941 roku skazany przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR na karę śmierci za sabotaż i dywersję. Na początku sierpnia 1941 po podpisaniu układu Sikorski-Majski karę anulowano.

Po wyjściu z więzienia zgłosił się do służby w Wojsku Polskim[3]. W oczekiwaniu na przerzut z ZSRR do kraju, planowany pierwotnie na koniec września 1941[4], przeszedł m.in. szkolenie spadochronowe. Od października 1941 w Buzułuku uczestniczył w pracach organizacyjnych przy formujących się tam jednostkach Wojska Polskiego.

15 grudnia 1941 – 6 stycznia 1942 roku towarzyszył Władysławowi Sikorskiemu w drodze z ZSRR do Londynu. Nie skorzystał z propozycji służby w sztabie Naczelnego Wodza i 30/31 marca 1942 roku jako cichociemny wrócił do kraju w roli oficera łącznikowego Naczelnego Wodza. Sikorski widział Józefa Spychalskiego na stanowisku zastępcy komendanta Armii Krajowej. Kontrwywiad AK ustalił jednak, że w okresie aklimatyzacji skoczków Józef Spychalski mimo zakazu kontaktów spotkał się ze swym bratem Marianem, wówczas jednym z dowódców komunistycznej Gwardii Ludowej. W rezultacie Spychalski nie objął spodziewanej funkcji.

1 listopada 1942 roku został mianowany komendantem Okręgu Kraków AK na miejsce przeniesionego do Komendy Głównej AK ppłk. dypl. Zygmunta Miłkowskiego. Dzięki umiejętnościom i doświadczeniu Józefa Spychalskiego Okręg Kraków AK został wkrótce wzorowo zorganizowany i przygotowany do powstania zbrojnego. Na przełomie lata i jesieni 1943 pod naciskiem trójki powiatowej Stronnictwa Ludowego „Roch” odwołał mjr. Juliana Makowskiego („Bończa”, „Juliusz") z funkcji komendanta Obwodu Kraków-Powiat AK i powierzył ją mjr. Józefowi Kowalówce („Erwin", „Kogut"; 1895–1944) jako zdolnemu do pracy ponad podziałami politycznymi[5]. 4 października 1943 Spychalski wydał rozkaz usprawnienia postępowań karnych w sądach podziemnych, zobowiązujący świadków do składania własnoręcznych zeznań, w którym przestrzegał, że „samowolne i nieuzasadnione wykonanie kary śmierci jest karalne”[6]. Na przełomie lutego i marca 1944[a] wydał na podstawie kontroli przeprowadzonej w Inspektoracie Mielec AK przez oficera Kedywu por. Zenona Sobotę („Świdę”) rozkazy zlikwidowania komendanta Obwodu Mielec kpt. Antoniego Koguta („Kruszyny”) i trzech oficerów kontrwywiadu lub dywersji[7].

Aresztowanie i śmierć

edytuj
 
Tablica upamiętniająca aresztowanie płk. Józefa Spychalskiego w elewacji kamienicy przy ul. Dietla 32 w Krakowie
 
Grób symboliczny płka Józefa Spychalskiego na Cmentarzu Bródnowskim

24 marca 1944 roku został aresztowany przez Kripo w Krakowie w konspiracyjnym lokalu kontaktowym Chłopskiej Organizacji Wolności „Racławice”[8] przy ul. Dietla 32 m. 9[9], gdzie był umówiony na odprawę z szefem krakowskiego Inspektoratu AK[8], ppłk. dypl. Wojciechem Waydą[10]. W zastawioną zasadzkę wpadli następnie jego oficerowie sztabu (m.in. szef Oddziału I Komendy Okręgu AK Kraków i kierownik krakowskiego okręgu „Racławic” mjr. Stefan Sikorski, szef Wydziału Wojskowego i łącznik z Delegaturą ppłk. Alojzy Kaczmarczyk[11], szef Wydziału Zrzutów Lotniczych mjr Stefan Łuczyński „Sawa” i szef kancelarii plut. pchor. Wiesław Dawid „Tomasz”[9]), co zapoczątkowało masowe aresztowania i dekonspiracje w krakowskim podziemiu[12]. Zatrzymanie Spychalskiego nastąpiło w przeddzień ogłoszenia w „Tygodniku Polskim” (organie Stronnictwa Polskiej Demokracji) uchwalonej 4 marca deklaracji Centralizacji Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych, na którą pełniący obowiązki komendanta Obwodu po aresztowaniu Spychalskiego Wayda zareagował wycofaniem subwencji dla SPD[13][b].

Okoliczności aresztowania nie zostały wyjaśnione[15]. W 1952 odbył się proces przeciwko Franciszkowi Ponickiemu o wydanie Spychalskiego w ręce Niemców[16]. Ponicki, wskazany jako konfident przez gestapowca Kurta Heinemeyera, fikcyjnie zatrudniał Spychalskiego w sklepie z farbami przy ul. Długiej 22, który służył za lokal konspiracyjny i utrzymywał, że jego kontakty z gestapo były znane Spychalskiemu[12]. W 1993 były kierownik referatu gestapo zwalczającego polskie podziemie na Generalne Gubernatorstwo, Heinrich Hamann, również oświadczył, że informacji o spotkaniu dostarczył konfident, ale donos nie został od razu potraktowany poważnie[12].

Przetrzymywany w więzieniu przy ul. Montelupich i przesłuchiwany w siedzibie gestapo przy ul. Pomorskiej 2, nie był fizycznie torturowany i mógł widywać się z żoną[17]. Zgodnie z jej powojennymi zeznaniami Niemcy domagali się od niego sformowania legionu antybolszewickiego i objęcia nad nim dowództwa. Według niepotwierdzonych informacji rozmawiał z nim podczas wizyty w Krakowie w maju 1944 szef SS Heinrich Himmler[12]. Spychalskiemu polecono przekazać przez jednego z aresztowanych sztabowców list niekontrolowanej treści do gen. Tadeusza Komorowskiego, Komendanta Głównego AK w Warszawie[17]. Nie jest jasne, czy skorzystał z tej możliwości, w każdym razie odrzucił współpracę z Niemcami przeciw Sowietom i przekazał na zewnątrz swoje ostatnie dyspozycje[17]. W relacji z 1965 oficer KG AK Janusz Bokszczanin twierdził, że KG AK otrzymała wiosną 1944 list od więzionego w Krakowie Spychalskiego i że gen. Komorowski odpowiedział odmownie na zawartą w nim propozycję spotkania[18].

Po objęciu komendantury Okręgu Kraków AK pod koniec kwietnia 1944 przez przybyłego z Białegostoku płk. Edwarda Godlewskiego powstał plan odbicia Spychalskiego[9]. Spychalski prosił o odbicie go z więziennego transportu przez por. Sobotę w dniu naznaczonego ppłk. Kaczmarczykowi spotkania po powrocie z Warszawy[17]. Akcja ta nie została przeprowadzona, natomiast 26 maja 1944 przy ul. Lubicz w Krakowie Sobota dowodził akcją pod nazwą „propagandowa odbitka”, której celu nie wyjawił uczestnikom i która została przerwana dekonspiracją[17]. Zaniechanie odbicia Spychalskiego niektórzy historycy tłumaczą jego wywózką z Krakowa[12]. Według informacji uzyskanych przez por. Alojzego Dziurę-Dziurskiego z Inspektoratu Miechów AK podczas poufnej rozmowy z Hamannem w połowie lipca 1944 Spychalski przebywał już wówczas w Berlinie[19].

Według zgodnej z tym doniesieniem wersji został zamordowany na początku sierpnia 1944 roku w KL Sachsenhausen wraz ze Stefanem Roweckim[9][12]. Jego żona Eleonora była jednak przekonana, że nigdy nie opuścił Krakowa i zginął pod koniec lipca 1944 w więzieniu przy Montelupich[9].

Jego grób symboliczny znajduje się na Cmentarzu Bródnowskim (kw. 13A-6-27).

Awanse

edytuj
  • porucznik – zweryfikowany ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 (w 1924 zajmował 424. lokatę w korpusie oficerów zawodowych piechoty)
  • kapitan – 3 maja 1926 ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1925 i 239. lokatą w korpusie oficerów zawodowych piechoty
  • major – 5 lutego 1934 ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1934, lokata 34.
  • podpułkownik – 31 lipca 1941
  • pułkownik – 6 lutego 1942[1] lub ze starszeństwem od 6 marca 1942[20].
 
Tablica w kościele św. Jacka w Warszawie, upamiętniająca poległych cichociemnych, w tym Józefa Spychalskiego

Ordery i odznaczenia

edytuj

Upamiętnienie

edytuj
  • W 1982 roku na kamienicy, w której został aresztowany, umieszczono pamiątkową tablicę.
  • W lewej nawie kościoła św. Jacka przy ul. Freta w Warszawie odsłonięto w 1980 roku tablicę Pamięci żołnierzy Armii Krajowej, cichociemnych – spadochroniarzy z Anglii i Włoch, poległych za niepodległość Polski. Wśród wymienionych 110 poległych cichociemnych jest Józef Spychalski.
  • W Krakowie i Sieradzu są ulice jego imienia.

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Data przyjęta na podstawie złożenia obowiązków przez mieleckiego inspektora AK mjr. Waleriana Tumanowicza w rezultacie tej samej kontroli 25 lutego 1944.
  2. ↑ Ponieważ deklaracja została ogłoszona 25 marca, dzień po aresztowaniu Spychalskiego, identyfikacja komendanta Obwodu, który wycofał subwencję, ze Spychalskim przez Grzegorza Ostasza[14] jest mylna.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Stanisław Piwowarski: Józef Spychalski. Informator miechowski. [dostęp 2015-09-07].
  2. ↑ Tochman 1996 ↓, s. 172.
  3. ↑ Armia Krajowa - szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego, Warszawa 1999, s. 411.
  4. ↑ Waldemar Grabowski, Kurierzy cywilni („kociaki”) na spadochronach. Zarys problematyki, [w:] Robert Majzner (red.), Si vis pacem, para bellum. Bezpieczeństwo i polityka Polski. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Tadeuszowi Dubickiemu, Częstochowa: Wydawnictwo Akademii im. Jana Długosza, 2013, s. 187.
  5. ↑ Stanisław Piwowarski, Wierna służba Ojczyźnie. O Henryku i Józefie Kowalówkach, „Wadoviana. Przegląd Historyczno-Kulturalny”, 5, 2000, s. 87.
  6. ↑ Józef Forystek, Adwokaci w podziemnym wymiarze sprawiedliwości Podokręgu AK Rzeszów, „e-Palestra”, 13, 2016, s. 411.
  7. ↑ Tomasz Balbus, „Człowiek, żołnierz, współpracownik MBP”. Sprawa Zenona Soboty „Świdy” – czyli o poplątanych życiorysach ludzi podziemia, „Pamięć i Sprawiedliwość”, 5 (1), 2004, s. 303.
  8. ↑ a b Jakóbiec 2005 ↓, s. 514.
  9. ↑ a b c d e Radosław Bartak, Samodzielny Batalion Partyzancki „Skała” AK. Zarys historii i działań bojowych, Uniwersytet Jagielloński: praca magisterska, 2008.
  10. ↑ Wojciech Wayda, [w:] Serwis Polska Podziemna, Dws-xip.pl, ISSN 2082-7431 [zarchiwizowane z adresu 2024-11-21].
  11. ↑ Jakóbiec 2005 ↓, s. 514–515.
  12. ↑ a b c d e f Paweł Stachnik, Tajemnica aresztowania i nieudanej próby odbicia pułkownika "Lutego" [online], Dziennik Polski, 22 marca 2014 [zarchiwizowane z adresu 2020-08-13].
  13. ↑ Jakóbiec 2005 ↓, s. 504–507.
  14. ↑ Jakóbiec 2005 ↓, s. 506.
  15. ↑ Krzysztof Woźniakowski, Listy Aleksandry Mianowskiej (1945) – ostatni konspiracyjny tomik poetycki czasów okupacji hitlerowskiej, [w:] Jerzy Jarowiecki (red.), Kraków – Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, t. 5, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2001, s. 187.
  16. ↑ Alfred Kawal, Sędziowie mogli odejść, „Prawo i Życie” (44), 1988.
  17. ↑ a b c d e Teodor Gąsiorowski, Odbidka propagandowa [online], Małopolska w II wojnie światowej, 11 listopada 2011 [zarchiwizowane z adresu 2023-11-30].
  18. ↑ Jan M. Ciechanowski, Powstanie warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, wyd. II, Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, 2004, s. 598, ISBN 83-89709-12-0.
  19. ↑ Bolesław Nieczuja-Ostrowski, Rzeczpospolita partyzancka. Inspektorat „Maria” w walce, Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1991, s. 73, ISBN 82-211-1173-4.
  20. ↑ Tochman 1996 ↓, s. 173.
  21. ↑ Tochman 1996 ↓, s. 174.
  22. ↑ Dekret Wodza Naczelnego L. 3423 z 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r. Nr 43, s. 1722)
  23. ↑ M.P. z 1938 r. nr 259, poz. 612. „za zasługi w służbie wojskowej”.
  24. ↑ a b l, Józef Spychalski [online], www.ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2018-04-06] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Radosław „Butryk” Butryński. Spychalski, Józef, Pułkownik służby stałej piechoty, Cichociemny. „Serwis Polska Podziemna”, 2015-04-19. ISSN 2082-7431. [dostęp 2015-09-07]. 
  • Zbigniew Gnat-Wieteska. Batalion Stołeczny. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 4 (204), s. 123–124, 2004. 
  • Jan Jakóbiec: Na drodze stromej i śliskiej. Autobiografia socjologiczna. Grzegorz Ostasz (red.). Kraków: Barbara, 2005. ISBN 83-921802-4-0.
  • Stanisław Piwowarski. Józef Spychalski. „Informator miechowski”. [dostęp 2015-09-06]. 
  • „Rocznik Oficerski 1924”, s. 288, 376, 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. 
  • „Rocznik Oficerski 1928”, s. 139, 218, 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych. 
  • „Rocznik Oficerski 1932”, s. 60, 585, 1932. Warszawa: Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. 
  • A. Ruszkowski. Pułkownik Józef Spychalski – w 90. rocznicę urodzin. „Na sieradzkich szlakach”. 4, s. 21, 1988. 
  • J. Spychalski. Walki Obwodu Sieradzkiego POW z Niemcami – relacja Komendanta Obwodu. „Peowiak”. 5, s. 5–7, 1931. 
  • Krzysztof A. Tochman: Słownik Biograficzny Cichociemnych. T. 2. Rzeszów: Wydawnictwo „Abres”, 1996, s. 171–175. ISBN 83-902499-5-2.
  • A. Wernic. Płk Józef Spychalski – Luty. „Tygodnik Powszechny”. 5, 1984. 

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Józef_Spychalski&oldid=75309813”