Józef Półćwiartek
Józef Półćwiartek (ur. 25 marca 1935 w Sarzynie, zm. 6 października 2024 w Tyniowicach[1][2]) – polski historyk regionalista i pedagog, pracownik Uniwersytetu Rzeszowskiego, prorektor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie (1981–1984). Organizator uniwersyteckich studiów historycznych w Rzeszowie.
| Państwo działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci | |
| Doktor habilitowany nauk historycznych | |
| Specjalność: historia nowożytna | |
| Alma Mater | |
| Doktorat |
1966 – historia |
| Habilitacja |
1973 – historia |
| Nauczyciel akademicki | |
| Uczelnia | |
| Stanowisko |
Adiunkt |
| Okres zatrudn. |
1967–1975 |
| Stanowisko |
Docent |
| Okres zatrudn. |
1975–1990 |
| Stanowisko |
Profesor |
| Okres zatrudn. |
1990–2010 |
| Kierownik Zakładu Historii | |
| Uczelnia | |
| Okres spraw. |
1974–1981 |
| Prorektor ds. nauki i współpracy z zagranicą | |
| Uczelnia | |
| Okres spraw. |
1981–1984 |
| Dyrektor Instytutu Historii | |
| Uczelnia | |
| Okres spraw. |
1987–1991 |
| Prodziekan Wydziału Socjologiczno-Historycznego | |
| Uczelnia |
Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszowie / Uniwersytet Rzeszowski |
| Okres spraw. |
1999–2002 |
| Odznaczenia | |
       
| |
Życiorys
edytujUrodził się w małorolnej rodzinie chłopskiej jako jedno z pięciorga dzieci Marka i Agnieszki z domu Grześkiewicz. Jego ojciec, gospodarujący na 2,5 ha niezbyt urodzajnej ziemi, był w okresie II Rzeczypospolitej członkiem zarządu powiatowego Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, a w latach II wojny światowej żołnierzem Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej[3][4].
W latach 1942–1949 Półćwiartek był uczniem szkoły podstawowej w Sarzynie, po czym podjął naukę w Państwowym Liceum Pedagogicznym w Rzeszowie, mieszkając w internacie. Od początków 1951 był przewodniczącym kółka historycznego założonego jesienią 1950 przez nauczyciela Eustachego Kracha, które obejmowało prace regionalistyczne[3]. Jesienią 1951 stanął na czele utworzonego przez grupę uczniów Zespołu Samokształceniowego „Filomaci”, który na bazie własnych studiów nad marksizmem-leninizmem prowadził walkę cywilną z ustrojem komunistycznym poprzez kolportaż odezw i ulotek oraz wysyłanie anonimów z pogróżkami do działaczy partyjnych i urzędników państwowych wyższego szczebla. Za tę działalność, motywowaną sprzeciwem wobec kolektywizacji rolnictwa i wprowadzania radzieckich rozwiązań ustrojowych, został wraz z kolegami Marianem Polewczakiem i Stanisławem Pelczarem aresztowany na dwa miesiące przed maturą w marcu 1953 przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Podczas przesłuchania był torturowany. Skazany na mocy małego kodeksu karnego na dwa lata i trzy miesiące pozbawienia wolności, karę odbywał na Zamku w Rzeszowie, w Progresywnym Więzieniu dla Młodocianych w Jaworznie, od września 1953 w obozie pracy na warszawskim Służewcu i od końca 1953 w obozie pracy przy Kopalni Węgla Kamiennego „Kleofas” w Katowicach aż do zwolnienia i powrotu do Sarzyny we wrześniu 1954[5][4]. Następnie pracował kolejno jako magazynier budowlany w Sarzynie, kierownik hotelu robotniczego przy budowie Huty „Ferrum” w Katowicach, w Bytomskich Zakładach Gastronomicznych, przejściowo w Hucie „Bobrek” w Bytomiu i po powrocie do Sarzyny jesienią 1955 jako energomonter w Energomontażu „Północ” na budowie Elektrowni Ozet w Stalowej Woli[5].
Po złożeniu matury w Liceum Ogólnokształcącym dla Pracujących w Stalowej Woli rozpoczął w 1957 dzięki odwilży październikowej studia historyczne w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie, gdzie przygotował na seminarium Adama Przybosia i obronił w 1961 pracę magisterską pod tytułem Starostwo leżajskie w XVII i XVIII w.[6][5]. W latach 1961–1963 pracował w Szkole Podstawowej nr 1 w Leżajsku i krótko w Liceum Ogólnokształcącym im. Bolesława Chrobrego w Leżajsku[7][5]. Z ramienia Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego organizował Muzeum Regionalne PTTK w Leżajsku i był od 25 października 1961 jego pierwszym opiekunem społecznym. Popularyzował wiedzę historyczną wygłaszając w Leżajsku dwadzieścia odczytów[5].
W marcu 1963 jako urlopowany nauczyciel znalazł się w pierwszej grupie przyjętych na studia doktoranckie z historii w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie[7], gdzie jego promotorem był ponownie Adam Przyboś. Uzyskał doktorat w 1966 na podstawie rozprawy Położenie ludności wiejskiej w starostwie leżajskim od połowy XVI do XVII wieku, zrecenzowanej przez Józefa Bursztę i Maurycego Horna[8] i opublikowanej jako monografia w 1972. Z powodu trudności ze znalezieniem w Krakowie mieszkania dla rodziny nie przyjął proponowanego mu przez promotora stanowiska na krakowskiej WSP i został wykładowcą historii w Studium Nauczycielskim w Przemyślu[9].
Od 1967 pracował w Zakładzie Nauk Historyczno-Społecznych Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. W 1973 habilitował się jako pierwszy historyk w rzeszowskim środowisku akademickim na podstawie rozprawy Z badań nad rolą gospodarczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI–XIX wieku. 29 października 1973 został pełnomocnikiem rektora do spraw organizacji kierunku historia[9]. Od maja 1974 kierował nowo utworzonym Zakładem Historii, który rozwinął planowe badania historii regionalnej Polski południowo-wschodniej oraz pogranicza polsko-ukraińskiego i polsko-słowackiego, nawiązując trwałą współpracę międzynarodową z pobliskimi zagranicznymi ośrodkami naukowymi[10][9]. Półćwiartek otrzymał stanowisko docenta w 1975[4][9]. W latach 1974–2006[a] przewodniczył Komitetowi Okręgowemu Ogólnopolskiej Olimpiady Historycznej w Rzeszowie; jego trzydziestodwuletnia kadencja stanowiła wyjątek w skali kraju[9][11][12].
W latach 1981–1984 Półćwiartek pełnił obowiązki prorektora ds. nauczania i współpracy zagranicznej[9][4], był też później opiekunem utworzonego przy WSP w 1983 Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Rzeszowie[13]. Od 1990 zajmował stanowisko profesora. Był od 1999 prodziekanem Wydziału Socjologiczno-Historycznego WSP w Rzeszowie i Uniwersytetu Rzeszowskiego do 2002[b]. Przeszedł na emeryturę w 2010[4]. W 2016 wraz z żoną założył Stowarzyszenie Tradycji i Kultury Parafii Tyniowice, którego był do ostatnich lat życia wiceprezesem[14].
Członek Komisji Historycznej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie i Międzynarodowej Komisji Historycznej Polsko-Ukraińskiej przy Komitecie Nauk Historycznych PAN[4][2]. Od 1960 należał do Polskiego Towarzystwa Historycznego. Wchodził w skład zarządu Towarzystwa Naukowego w Rzeszowie w latach 1968–1983 i kierował jego Komisją Nauk Historycznych. Angażował się w prace stowarzyszeń regionalistycznych m.in. w Łańcucie, Jarosławiu, Sanoku, Lubaczowie, Kolbuszowej, Lesku i Stalowej Woli. Od 1993 przewodniczył Radzie Programowo-Naukowej przy Archiwum Państwowym w Przemyślu[9]. Wiceprzewodniczący Prezydium Rady Związku Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych przy Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego[4].
Odznaczony za działalność dydaktyczną, naukową i społeczną Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2002), Złotym Krzyżem Zasługi (1983[c]), Odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego (1963), Medalem 100-lecia Akademii w Krakowie (1973), Złotą Odznaką ZNP (1977), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1978), Medalem Grzegorza z Sanoka (1979), Odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” (1982), Medalem 40-lecia Polski Ludowej (1984), Krzyżem Więźnia Politycznego 1939–1956 (2000), Medalem Zasługi dla Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie (2000) i Medalem Uniwersytetu Rzeszowskiego (2006)[4][9]. Honorowy Obywatel Miasta Leżajska (1979) oraz Miasta i Gminy Nowa Sarzyna (2005)[15], Zasłużony dla Miasta i Gminy Kolbuszowa, Honorowy Członek Towarzystwa Miłośników Ziemi Leżajskiej (2009)[4].
W Muzeum Ziemi Leżajskiej znajduje się przekazana przez Józefa Półćwiartka w 2010 biblioteka poświęcona historii regionalnej Polski południowo-wschodniej od średniowiecza do współczesności, ze szczególnym uwzględnieniem Leżajska i historycznego starostwa leżajskiego, a także obszaru Puszczy Sandomierskiej i Rusi Czerwonej. Zbiór tworzy około 3000 jednostek inwentarzowych, wśród nich rękopisy sięgające początku XVII w., starodruki, mapy, fotografie, szkice oraz prace doktorskie i magisterskie[4]. Archiwum Państwowe w Przemyślu przechowuje natomiast od 2015 korespondencję, zbiory dokumentowe dotyczące działalności własnej i rodzinnej oraz pamiętnik Józefa Półćwiartka z lat 1958–2012 liczący 2200 kart[16].
Był autorem około 250 publikacji naukowych, popularnonaukowych i publicystycznych[17]. Wchodził w skład komitetu redakcyjnego czasopism naukowych „Przemyskie Zapiski Historyczne” i (od 1996) „Rocznik Historyczno-Archiwalny”. Wypromował około 170 magistrów[9]. Do siedmiorga jego doktorantów należy Beata Lorens[18][9].
Zmarł 6 października 2024 w Tyniowicach i został pochowany 11 października na cmentarzu Wilkowyja w Rzeszowie[2].
Życie prywatne
edytujPierwszy związek małżeński zawarł z poznaną w okresie maturalnym nauczycielką Kazimierą z domu Jamułą (1935–1995)[5][19], późniejszą dyrektorką Szkoły Podstawowej nr 8 w Rzeszowie[20].
Jego drugą żoną była wywodząca się z Tyniowic nauczycielka historii i regionalistka Maria Ślęk-Półćwiartek, która studiowała wcześniej pod jego kierunkiem. Mieszkali razem najpierw w Rzeszowie, a po jego przejściu na emeryturę w 2010 – w jej domu rodzinnym w Tyniowicach[21][22][14].
Publikacje książkowe
edytuj- Położenie ludności wiejskiej starostwa leżajskiego w XVI–XVIII wieku, PWN, Kraków 1972
- Z badań nad rolą gospodarczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI–XIX wieku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1974
- (red., z Alojzym Zieleckim) Metodologiczne i dydaktyczne problemy historii regionalnej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1977
- (red.) Wybór tekstów źródłowych z historii Polski okresu przedrozbiorowego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1978
- (red.) Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś. Zbiór rozpraw i artykułów, Towarzystwo Przyjaciół Regionu Lasowiackiego, Rzeszów 1980
- (red.) Władysław Sikorski – żołnierz i polityk, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1987
- (red.) Z dziejów wsi Markowa, Towarzystwo Przyjaciół Markowej, Rzeszów 1993
- (red., z Krzysztofem Baczkowskim) Dzieje Leżajska. Leżajsk od najdawniejszych czasów do 1944 roku, Towarzystwo Miłośników Ziemi Leżajskiej, Leżajsk 1996
- Wydanie II poszerzone (jedyny redaktor): Mitel, Leżajsk 2003
- (red.) Sąsiedztwo. Osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim w czasach nowożytnych. Materiały z konferencji międzynarodowej w Rzeszowie w dniach 16–17 X 1995 r., Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1997
- (red.) 400 lat parafii w Sarzynie (1598–1998), Mitel, Nowa Sarzyna 2000
- (ze Zdzisławem Czownickim) Ze studiów nad spławem i urządzeniami wodnymi na Sanie w czasach nowożytnych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 2001
- (z Marią Ślęk-Półćwiartek) Zarys dziejów wsi Tyniowice koło miasta Pruchnika, Archiwum Państwowe w Przemyślu, Przemyśl 2013
- Dzienne zapisy ze stanu wojennego w Polsce (13 XII 1981–22 VII 1983). Fragmenty obszernego pamiętnika z lat 1958–2012 profesora Uniwersytetu Rzeszowskiego, Archiwum Państwowe w Przemyślu, Przemyśl 2014
- Sentymentalne powroty do miejsc utraconych czasu Holocaustu w kahale leżajskim, Archiwum Państwowe w Przemyślu, Przemyśl 2018
- (z Andrzejem Sykałą) Zabytki dziedzictwa kulturowego we wsiach Tyniowice i Chorzów gminy Roźwienica powiatu Jarosław, Stowarzyszenie Tradycji i Kultury Parafii Tyniowice, Tyniowice 2018
- (z Marianem Polewczakiem) Zespół Samokształceniowy „Filomaci” (1951–1953) w Państwowym Liceum Pedagogicznym w Rzeszowie. Bunt młodzieży i jego konsekwencje w całym okresie PRL, Archiwum Państwowe w Przemyślu, Przemyśl 2019
- (z Marią Ślęk-Półćwiartek i Jarosławem Giemzą) Parochia ruska we wsi Tyniowice eparchii przemyskiej w XIV–XX wieku, Libra, Rzeszów 2022
Uwagi
edytuj- ↑ E. Biesiadecka i A. Bonusiak podają datę końcową 2007 i okres 33 lat.
- ↑ D. Półćwiartek pisze, że urzędowanie objęło pierwszy okres działalności UR od 1 września 2001, ale podaje datę końcową sprawowania funkcji 2001[9]. Ponieważ kadencja dziekańska Alojzego Zieleckiego zakończyła się w 2002, bardziej prawdopodobna wydaje się data 2002.
- ↑ A. Ordyczyńska podaje datę 1984.
Przypisy
edytuj- ↑ Zmarł prof. Józef Półćwiartek - znany rzeszowski historyk i regionalista [online], Podkarpacka Historia, 7 października 2024 [dostęp 2024-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2024-10-08] (pol.).
- ↑ a b c Stowarzyszenie Tradycji i Kultury Parafii Tyniowice, W dniu 6 października br. w Tyniowicach zmarł prof. dr hab. Józef Półćwiartek, wiceprezes i honorowy członek Stowarzyszenia Tradycji i Kultury Parafii Tyniowice [online], Facebook, 8 października 2024.
- ↑ a b Półćwiartek 2022a ↓, s. 7.
- ↑ a b c d e f g h i j Ordyczyńska 2015 ↓.
- ↑ a b c d e f Półćwiartek 2022b ↓, s. 7.
- ↑ Kiryk i Tabaka 1965 ↓, s. 185.
- ↑ a b Majorek, Ruta i Tabaka 1973 ↓, s. 115.
- ↑ Majorek, Ruta i Tabaka 1973 ↓, s. 127.
- ↑ a b c d e f g h i j k Półćwiartek 2022c ↓, s. 8.
- ↑ Grata, Stolarczyk i Kuzicki 2008 ↓.
- ↑ Elżbieta Biesiadecka, Andrzej Bonusiak, 40 lat Olimpiady Historycznej w Rzeszowie [online], Zespół Szkół nr 1 im. Janusza Korczaka w Łańcucie, 2 lutego 2014 [zarchiwizowane z adresu 2024-10-12].
- ↑ Adam Rząsa, 30 lat pracy na rzecz Ogólnopolskiej Olimpiady Historycznej, „Gazeta Uniwersytecka Pracowników i Studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego”, 26, 2004, s. 6.
- ↑ Uniwersytet Trzeciego Wieku, Uniwersytet Rzeszowski [dostęp 2023-03-31] [zarchiwizowane z adresu 2024-10-14].
- ↑ a b Hubert Lewkowicz, Zmarł prof. dr hab. Józef Półćwiartek. Historyk Uniwersytetu Rzeszowskiego związany był też z Tyniowicami w gminie Roźwienica [online], Ekspres Jarosławski, 8 października 2024 [zarchiwizowane z adresu 2024-10-12].
- ↑ Józef Półćwiartek, Miasto i Gmina Nowa Sarzyna, 2005 [zarchiwizowane z adresu 2024-10-14].
- ↑ Sebastian Jaśkiewicz, Teki profesora Józefa Półćwiartka [online], 25 września 2015.
- ↑ Zmarł prof. dr hab. Józef Półćwiartek [online], Muzeum Ziemi Leżajskiej, 8 października 2024 [zarchiwizowane z adresu 2024-10-14].
- ↑ Habilitacja na Wydziale Socjologiczno-Historycznym. Dr hab. Beata Lorens, „Gazeta Uniwersytecka Pracowników i Studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego”, 91, 2006, s. 12, ISSN 1642-6797.
- ↑ Kazimiera Półćwiartek [online], Find a Grave [dostęp 2024-10-15].
- ↑ Historia szkoły [online], Szkoła Podstawowa nr 8 w Rzeszowie [dostęp 2024-10-14] [zarchiwizowane z adresu 2024-10-14].
- ↑ Ewa Kłak-Zarzecka, Maria Ślęk-Półćwiartek. Pokochała Tyniowice i szkołę. W swoich książkach oddaje im hołd. Dzięki jej książkom przetrwają dzieje tej ziemi [online], Ekspres Jarosławski, 30 listopada 2023 [zarchiwizowane z adresu 2024-10-14].
- ↑ Józef Półćwiartek, Ksiądz Józef Ozga (1952–2014) z Puszczy Sandomierskiej – ofiarny w posłudze duszpasterskiej pierwszy proboszcz nowej parafii Tyniowice koło miasta Pruchnika, „Rocznik Kolbuszowski”, 15, 2015, s. 109.
Bibliografia
edytuj- Paweł Grata, Marian Stolarczyk, Jerzy Kuzicki, Wstęp, [w:] Z dziejów regionów Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w. Paweł Grata, Marian Stolarczyk, Jerzy Kuzicki (red.), Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski, 2008, ISBN 978-83-7338-340-1.
- Feliks Kiryk, Zbigniew Tabaka, Katedry historyczne, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, 18, 1965, s. 171–189.
- Zdzisław Konieczny, Historyk Józef Półćwiartek. Zarys dziejów życia i pracy twórczej, Przemyśl: Archiwum Państwowe w Przemyślu, 2006, ISBN 978-83-88172-20-5.
- Czesław Majorek, Zygmunt Ruta, Zbigniew Tabaka, Katedry historyczne w latach 1961–1971, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, 46, 1973, s. 109–130.
- Anna D. Ordyczyńska, Półćwiartek Józef, [w:] Sylwetki Leżajszczan, 21 kwietnia 2015.
- Dariusz Półćwiartek, Profesor Józef Półćwiartek – historyk z Sarzyny. Część 1 – lata młodzieńcze i szkolne, „Azalia”, 171–172, 2022, s. 7, ISSN 1898-0333.
- Dariusz Półćwiartek, Profesor Józef Półćwiartek – historyk z Sarzyny. Część 2 – działalność w „Filomatach”, represje i studia, „Azalia”, 173, 2022, s. 7, ISSN 1898-0333.
- Dariusz Półćwiartek, Profesor Józef Półćwiartek – historyk z Sarzyny. Część 3 – praca akademicka i dorobek naukowy, „Azalia”, 174, 2022, s. 8, ISSN 1898-0333.
- Wierny swemu dziedzictwu. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Józefowi Półćwiartkowi, Beata Lorens, Stanisław Nabywaniec, Sławomir Zabraniak (red.), Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2010, ISBN 978-83-7338-589-4.