Iwan Karpenko-Kary
Iwan Karpenko-Karyj (ukr. Іван Карпенко-Карий), prawdziwe nazwisko Tobiłewycz (Тобілевич), ur. 29 września 1845 r., zm. 15 września 1907 r. – ukraiński aktor, dramaturg, reżyser, działacz teatralny, krytyk literacki oraz publicysta.
| |
| Imię i nazwisko |
Iwan Tobiłewycz |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
29 września 1845 |
| Data i miejsce śmierci |
15 września 1907 |
| Zawód |
aktor, reżyser, dramaturg, krytyk |
Życiorys
edytujUrodził się we wsi Arseniwka w guberni chersońskiej, w zubożałej rodzinie szlacheckiej Karpa Adamowycza Tobiłewicza herbu Trzywdar. Jest bratem Mykoły Sadowskiego, Panasa Saksahańskiego i Mariji Sadowskiej-Barliotti. Uczył się w bobryneckiej powiatowej szkole zawodowej. W 1859 r. pracował jako pisarz w miasteczku Mała Wyska (Мала Виска), następnie w wieku 23 lat został sekretarzem sądowym w Jelysawethradi (Єлисаветград). W 1883 r. za związek z ukraińskimi kołami rewolucyjnymi i za dostarczanie rewolucjonistom paszportów, został zwolniony ze służby w sądzie, po czym wstąpił do teatru M. Staryckiego (М.Старицького). Jeszcze tego samego roku został aresztowany i zesłany do Nowoczerkaska (Новочеркаськ), gdzie przebywał do 1888 r. Od 1889 r. i prawie do końca życia mieszkał i pracował w Kijowie, najpierw jako aktor i reżyser w trupie swojego młodszego brata Panasa Saksahańskiego. Jego bogate zdolności artystyczne przejawiały się w wykonywaniu dramatycznych i komediowych ról: Stróża – Po rewiziji (По ревізії), Martyna Boruli i Omelka – Martyn Borula (Мартин Боруля), Prokopa – Swatannia na Honczariwci (Сватання на Гончарівці), Nazara Stodoli, Opanasa – Burłaka (Бурлака), Puzyrja – Chazajin (Хазяїн), Kalytky – Sto tysiacz (Сто тисяч) i inne.
Twórczość
edytujIwan Karpenko-Karyj najbardziej znany był jako dramaturg. 1883 r. pojawiło się jego Nowobraneć (Новобранець) i pierwszy dramat Burłaka/Czaban (Бурлака/Чабан). Karpenko-Karyj napisał 18 oryginalnych sztuk:
Komedie
edytujRozumnyj i dureń (Розумний і дурень) 1885 r., Martyn Boryla (Мартин Боруля) 1886 r., Sto tysjacz (Сто тисяч) 1890 r., Chaziajin (Хазяїн) 1900 r., Sujeta (Суєта) 1902 r., Żytejśke more (Житейське море) 1904 r..
Dramaty
edytujBurłaka (Бурлака) 1883 r., Beztałanna (Безталанна) 1885 r., Najmyczka (Наймичка) 1889 r., Batkowa kazka (Батькова казка) 1892 r., Ponad Dniprom (Понад Дніпром) 1897r.
Sztuki o tematyce historycznej i narodowej
edytujBondariwna (Бондарівна) 1884 r., Paliwoda XVIII w. (Паливода ХVІІІ ст.) 1893 r., Łycha iskra połe spałyt i sama szczezne (Лиха іскра поле спалить і сама щезне) 1896 r., Czumaky (Чумаки) 1897 r., Sawa Czałyj (Сава Чалий) 1899 r., Handzia (Гандзя) 1902 r.
Karpenko-Karyj był twórcą nowego, realistyczno-narodowego dramatu. W swojej twórczości podkreślał kolonialne stanowisko Ukrainy wobec Imperium Rosyjskiego XIX w., warunki agrarnego przeludnienia, w których wyrastał, z jednej strony zubożałe wioski, od pańszczyźnianych gospodarstw (dramat Burłaka) do wielkiego właściciela ziemskiego Kalytky (Sto tysiacz), a szczególnie Terentija Puzyrja (Chaziajin), z drugiej strony – trwający proces wywłaszczania chłopstwa oraz wyzysk przez carską biurokrację. Te procesy znalazły swoje odbicie w najlepszych realistycznych sztukach Karpenko-Karego. Znaczącym krokiem naprzód w dramatach narodowo-historycznych było prześledzenie narodowej etnografii i melodramatyczno-operetkowej formy jego poprzedników. Wysuwając na pierwszy plan państwowe konflikty, akcentuje i zwraca uwagę na psychologię i charakter bohaterów. Twórczość Karpenko-Karego stanowi szczytowe osiągnięcia realistyczno-narodowego teatru i stwarza reguły dla młodego teatru.
W 1906 r. Karpenko-Karyj zachorował, opuścił teatr i wyjechał na leczenie do Berlina, gdzie zmarł rok później.
Ekranizacje
edytuj- Martyn Borula (Мартин Боруля) 1953, reż. O. Szwaczko (О. Швачко),
- Najmyczka (Наймичка) 1964, reż. I. Mołostowa, W. Lapoknysz (І. Молостова, В. Лапокниш),
- Sto tysiacz (Сто тисяч) 1957, reż. W. Iwanow (В. Іванов),
- Chaziajin (Хазяїн) 1976, reż. J. Niekrasow, A. Ripko (Ю. Некрасов, А. Ріпко).