Herszełe Danielewicz
Herszełe (Hersz, Henoch[1], Hersz(e)l[2][3])[a] Danielewicz, jid. הערשעלע דאַנילעוויטש Herszele Danilewicz (ur. 30 stycznia 1882[4] w Lipnie k. Mławy (lub być może w Łodzi)[1], zm. 1941 (lub być może w 1942)[1] w Warszawie) – polski poeta ludowy, publicysta i folklorysta narodowości żydowskiej, tworzący w języku jidysz, znany szczególnie w okresie międzywojennym.
| Data i miejsce urodzenia |
30 stycznia 1882 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Narodowość | |
| Język | |
| Dziedzina sztuki |
Życiorys
edytujNiedługo po jego urodzeniu rodzina przeprowadziła się do Warszawy, gdzie ojciec pracował w fabryce papierosów. On sam uczęszczał tam do chederu, a po śmierci matki (około 1888 roku) przeniósł się z ojcem do Łodzi, podejmując tam pracę robotnika. W latach 1908–1910 przebywał w Genewie, zaś od 1912, po powrocie do Łodzi, został współpracownikiem „Łódzkiej Gazety Porannej” (Lodzer Morgenblat). Po kilkumiesięcznym więzieniu za działalność polityczną zamieszkał w Kaliszu, ale musiał stamtąd uciekać przed niemieckimi represjami okresu I wojny światowej[1].
W latach 1915–1918 mieszkał ponownie w Łodzi, gdzie pracował m.in. dla prasy jidyszowej, natomiast od 1918 przebywał głównie w Warszawie[1], a ściślej w wówczas podwarszawskim Henrykowie[3]. Zatrudniony był jako robotnik. Ożenił się i miał dwoje dzieci: syna i córkę[3].
W czasie okupacji niemieckiej przebywał w getcie warszawskim, gdzie współpracował z prasą konspiracyjną. Zasłynął wówczas ze swego czarnego humoru[1]. Zmarł z głodu w getcie, osierocając syna Pinkusa, który trafił do przytułku[1][2].
Twórczość
edytujJego debiut miał miejsce w roku 1904, w prasie jidyszowej. Pierwszą książkę opublikował w 1907, a były to „Wiersze Herszka” (Herszeles lider), zawierające proste utwory, pełne ciepła i specyficznego humoru. Tworzył także poezję dla dzieci (pierwszy tomik „Kanarki” – Zunfejgelech, 1918)[1].
Zbierał z zamiłowaniem pieśni ludowe i żołnierskie, anegdoty, żarty, opowiadania, bajki, zagadki[1]; wiele jego materiałów folklorystycznych opublikowano w zbiorowej publikacji „U nas, Żydów” (Ba undz jidn, pod red. M. Wanwila)[3].
Dwa z wierszy Danielewicza zyskały szczególną popularność jako piosenki: „Idź na strychy, właź do piwnic” (Gej af bojdems, krich in kelers) oraz „Raszke jest dobrą dziewczyną” (Raszke iz a mojd a wojle)[3].
O Danielewiczu
edytujZarówno Danielewicza, jak i jego syna wspomniał zaprzyjaźniony z nim Icchak Kacenelson w swoim poemacie Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie (część XI: „Pamiętasz?”, pisana 14-16 grudnia 1943):
A to? Pinkuska płaszcz, synka Hersza poety, znałem miłego smyka!
Herszełe umarł przed rokiem z głodu. Jego sierotkę pamiętam w roli
Głodnego chłopca, co zwinnie, szybko bułkę porywa komuś z koszyka
I z krwią ją zjada, która zeń broczy, a głos mu w gardle drży mimo woli…[5]
Kacenelson poświęcił mu także wstrząsający wiersz „Kronika śmierci Herszełe” (Di chronik fun Herszeles tojt), utrzymany w stylu ludowego lamentu, a opublikowany w konspiracyjnym piśmie Dror, jak również oskarżycielski względem urzędników i społeczności getta artykuł „Ja mam piosneczki!” (Ja mam lidelech!)[3].
Ponadto wielokrotnie pisze o Danielewiczu Zusman Segałowicz w swojej książce wspomnieniowej, poświęconej Żydowskiemu Związkowi Literatów i Dziennikarzy w Polsce pt. „Tłomackie 13”[6].
Uwagi
edytuj- ↑ Wielość podawanych wariantów wynika m.in. stąd, że imię jidyszowe Hersz ma dwie formy zdrobnienia: pierwszego stopnia Herszl (wymawiane dwusylabowo Her-szl, co po polsku zapisywane jest często jako Herszel) i drugiego stopnia Herszele. Ponadto jidyszowa spółgłoska l wymawiana jest podobnie jak kresowe (sceniczne) ł (ale nie jak powszechne ł, czyli u̯).
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i Żebrowski 2003 ↓.
- ↑ a b Ficowski 1986 ↓, s. 96.
- ↑ a b c d e f Szwarcman-Czarnota 2013 ↓.
- ↑ Rejzen 1928 ↓.
- ↑ Kacenelson 1986 ↓, s. 63.
- ↑ Segałowicz 2001 ↓, s. 12-14, 101, 149-152, 159-160, 211, 227 i in.
Bibliografia
edytuj- Rafał Żebrowski: Danielewicz, Herszełe. W: Zofia Borzymińska, Rafał Żebrowski: Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie. T. 1. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003, s. 318. ISBN 83-7255-126-X. (pol.).
- Bella Szwarcman-Czarnota: Herszl Danielewicz. [w:] Cultura.pl [on-line]. 2013-04. [dostęp 2015-01-02]. (pol.).
- Danilewicz, Herszele. W: Zalman Rejzen: Leksikon fun der jidiszer literatur, prese un filologje. Wyd. trzecie, poprawione. T. I: A – J. Wilne: B. Kleckin, 1928, s. 668-669. (jid.).
- Jerzy Ficowski: Przypisy. W: Icchak Kacenelson: Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie. Przekład, wstęp i przypisy: Jerzy Ficowski. Wyd. dwujęzyczne (polsko-jidysz). Warszawa: Czytelnik, 1986, s. 89-103. ISBN 83-07-01445-X. (pol.).
- Zusman Segałowicz: Tłomackie 13 (Z unicestwionej przeszłości). Wspomnienia o Żydowskim Związku Literatów i Dziennikarzy w Polsce (1919-1939). Przełożył i wstępem opatrzył Michał Friedman. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2001, seria: Biblioteka Pisarzy Żydowskich. ISBN 83-7023-846-7.
- Herszele. Nieznany poeta getta warszawskiego na stronie Żydowskiego Instytutu Historycznego