Gwara kociewska

Gwary kociewskie – gwary regionalne używane na Kociewiu. Należą do dialektu wielkopolskiego, chociaż zawierają też bardzo wiele cech typowych dla dialektu mazowieckiego i kaszubszczyzny. Duże znaczenie mają germanizmy, pochodzące nie tylko z języka niemieckiego, ale również z niderlandzkiego, od osadników sprowadzonych tu w XVI w. dla regulacji koryta Wisły. W systemach wyróżniających dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński gwara ta uznawana jest za jego część.

Gwarze kociewskiej przypisano identyfikator języka IETF pl-kociewie.

Charakterystyka

• brak mazurzenia
• fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca
• brak a pochylonego
• brak polskich samogłosek nosowych ę i ą.
• zachowanie grupy TarT – Starogard (Starogród)
• zachowanie staropolskiej litery é

Cechy fonetyczne

• an, am > ón, óm – dóm (dom)
• ę > a, an, am, ań
  • ę wym. nosowo > a gaś (gęś)
  • ę wym. en, eń > an, ań – Swiantyjón (daw. Kościół św. Jana, dziś: nazwa terenowa w Starogardzie Gd.), piańć (pięć)
  • ę wym. em > am – tampy (tępy)
  • ę wym. e > a – robja (robię)
• ą > ó, ón, óm, óń
  • ą wym. nosowo > ó – wywiózać sia (wywiązać się)
  • ą wym. on > ón – spsiónca (śpiąca)
  • ą wym om > óm – trómba (trąba)
  • ą wym on > ón – wycióngnóńć (wyciągnąć)
• p’ > ps – psiésać (pisać)
• f’ > fs – profsit (z niem. zysk)
• m’ > mn – mniantki (miękki)
• -ja, -ia > -yja, -ija – ceremónija (ceremonia)
• w’, wi > (często) wj – wywjijać (wywijać)
• b’, bi > (często) bj – robjić (robić)
• zw- > w- – wjérciadło (zwierciadło)
• jd, jt > ńd, ńt – wyńda (wyjdę)
• kt > cht – chto (kto)
• -ej > i albo y – mały (małej), lepi (lepiej)

Wymowa

• y – (prawie zawsze) y zbliżone do i
• é – y
• ó – głoska pomiędzy o a u
• ó (na końcu wyrazu) – o

Alfabet

Nie ma jednolitego alfabetu kociewskiego. Bajki Kociewskie Bernarda Janowicza są zapisane następującymi literami: a, b, c, ć, d, e, é, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u, w, y, z, ź, ż

W innych tekstach można alternatywnie zamiast é spotkać literę ē lub y

Gramatyka

Czasowniki

Przy odmianie czasowników można używać słowa żeś, które jest odmieniane w czasie przeszłym i teraźniejszym. Charakterystyczna jest końcówka –ón w 3 os. l.poj. czasu przeszłego zamiast polskiej –ął oraz końcówka –eli/ -elim w l.mn. czasu przeszłego zamiast polskiej -ali/-aliśmy. Za pomocą przyrostka –kaj tworzy się zdrobiałe formy czasowników (idźkaj)

Odmiana czasownika być

Odmiana przez osoby	Czas przeszły	Czas teraźniejszy	Czas przyszły
Liczba pojedyncza
1. os.	ja żam był / ja byłóm	ja żam je / ja jestóm	ja banda
2. os.	ty żeś był(a) / ty byłeś(aś)	ty żeś je / ty jezdeś	ty bandziesz
3. os.	ón był / óna była / óno było	ón/óna/óno je	ón/óna/óno bandzie
Liczba mnoga
1. os.	my żeśmy byli / my byliśmy	my żam só / my jestómy	my bandzim
2. os.	wy żeśta byli / wy byliśta	wy żeśta só / wy jesteśta / wy sóta	wy bandzieta
3. os.	óni byli	óni só	óni bandó

Rzeczowniki

Znaczące różnice w stosunku do języka polskiego:

• Celownik 1 poj. rodz. m.: końcówka –owiu zamiast –u
• Końcówka –y w mianowniku l.mn. rodz. m. zamiast –owie (pany)
• Końcówka –ów w dopełniaczu l. mn. wszystkich rodzajów (chłopów, kurów, jajów)
• Przyrostek –ón dla form zgrubiałych np. prosión (od prosiak)
• Forma dóma zamiast w dómu (miejscownik l.poj.)

Rzeczowniki rodzaju męskiego

Odmiana rzeczownika trygel (garnek)

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1. Mianownik	trygel	trygle
2. Dopełniacz	trygla	tryglów
3. Celownik	tryglowiu	tryglóm
4. Biernik	trygla	trygle
5. Narzędnik	tryglam	tryglami
6. Miejscownik	tryglu	tryglach
7. Wołacz	tryglu	trygle

Odmiana rzeczownika dochtór (doktor)

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1. Mianownik	dochtór	dochtory
2. Dopełniacz	dochtora	dochtorów
3. Celownik	dochtorowiu	dochtoróm
4. Biernik	dochtora	dochtorów
5. Narzędnik	dochtoram	dochtorami
6. Miejscownik	dochtorze	dochtorach
7. Wołacz	dochtorze	dochtory

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego

Odmiana rzeczownika jaglija (świerk)

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1. Mianownik	jaglija	jaglije
2. Dopełniacz	jagliji	jaglijów
3. Celownik	jagliji	jaglijóm
4. Biernik	jaglija	jaglije
5. Narzędnik	jaglijó	jaglijami
6. Miejscownik	jagliji	jaglijach
7. Wołacz	jaglijo	jaglije

Odmiana rzeczownika kulka (dół; grób)

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1. Mianownik	kulka	kulki
2. Dopełniacz	kulki	kulków
3. Celownik	kulce	kulkóm
4. Biernik	kulka	kulki
5. Narzędnik	kulkó	kulkami
6. Miejscownik	kulce	kulkach
7. Wołacz	kulko	kulki

Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Odmiana rzeczownika wjérciadło (zwierciadło, lustro)

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1. Mianownik	wjérciadło	wjérciadła
2. Dopełniacz	wjérciadła	wjérciadłów
3. Celownik	wjérciadłu	wjérciadłóm
4. Biernik	wjérciadło	wjérciadła
5. Narzędnik	wjérciadłam	wjérciadłami
6. Miejscownik	wjérciadle	wjérciadłach
(7. Wołacz)	(wjérciadło)	(wjérciadła)

Odmiana rzeczownika morze

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1. Mianownik	morze	morza
2. Dopełniacz	morza	morzów
3. Celownik	morzu	morzóm
4. Biernik	morze	morza
5. Narzędnik	morzam	morzami
6. Miejscownik	morzu	morzach
(7. Wołacz)	(morze)	(morza)

Odmiana przymiotnikowa rzeczowników

Przykład: godziały (poważny, odpowiedzialny)

(w nawiasach są podane końcówki dla rodz. żeńskiego/nijakiego jeśli są inne niż końcówki dla rodz. męskiego)

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1. Mianownik	godziały (a/e)	godziałe
2. Dopełniacz	godziałégo (y/égo)	godziałych
3. Celownik	godziałamu (y/’amu)	godziałym
4. Biernik	godziałégo (ó/e)	godziałe
5. Narzędnik	godziałym (ó/ym)	godziałymji
6. Miejscownik	godziałym (y/ym)	godziałych
7. Wołacz	godziały (a/e)	godziałe

Bibliografia

• BernardB. Janowicz BernardB., Bajki Kociewskie, wyd. 4 rozszerz. i popr., Starogard Gdański: Starogardzkie Centrum Kultury, 1994, ISBN 83-902935-0-1, OCLC 948851434 . Brak numerów stron w książce
• Elementarz Gwary Kociewskiej – Red. Mirosława Möller, Grzegorz Oller; Starogard Gdański 2008, ISBN 978-83-928733-0-3.
• Gazeta Kociewska artykuły: Nasza kociewska mowa, Gadki Babci Rozaliji, Po kociewsku
• Opowiadania (Każmnirza) Antoniego Górskiego