Wikipedia

Grytviken

Grytviken – dawna stacja wielorybnicza w brytyjskim terytorium zamorskim Georgia Południowa w Antarktyce, pierwsza stacja wielorybnicza na półkuli południowej, która zapoczątkowała nowoczesny przemysł wielorybniczy w wodach Antarktyki.

Grytviken
Ilustracja
Grytviken (1989)
Państwo

 Wielka Brytania

Data założenia

1904

Położenie na mapie Georgii Południowej i Sandwichu Południowego
Mapa konturowa Georgii Południowej i Sandwichu Południowego, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Grytviken”
Położenie na mapie Antarktyki
Mapa konturowa Antarktyki, blisko górnej krawiędzi po lewej znajduje się punkt z opisem „Grytviken”
Ziemia54°16′53″S 36°30′28″W/-54,281389 -36,507778
Multimedia w Wikimedia Commons

Założona w 1904 roku przez norweskiego wielorybnika Carla Antona Larsena (1860–1924) została zamknięta w 1964 roku. Po gruntownym oczyszczeniu terenów stacji ze szkodliwych materiałów w latach 2003–2005 została uznana za bezpieczną dla ruchu turystycznego. Od 1992 roku funkcjonuje tu Muzeum Georgii Południowej. Na lokalnym cmentarzu znajduje się grób Ernesta Shackletona (1874–1922).

Nazwa

edytuj

Nazwa Grytviken (dosł. „zatoka kotłów”[1]) została nadana przez Szwedzką Wyprawę Antarktyczną (1901–1904) pod kierownictwem Otto Nordenskjölda (1869–1928) i pochodzi od znalezionych tu wielkich żelaznych kotłów, które były używane do wytapiania tłuszczu przez łowców fok działających w tym regionie[2].

Geografia

edytuj

Grytviken leży nad zatoką King Edward Cove[3] w systemie fiordów Cumberland Bay (Cumberland East Bay[3]) w północnej części wyspy Georgii Południowej[2]. Zatokę otaczają strome wzgórza Mount Duse (510 m), Mount Hodges (605 m) i Brown Mountain (330 m)[3].

Wody zatoki zamieszkują kotiki i mirungi[3]. Występują tu także ptaki Anas georgica georgica, Anthus, pingwin królewski, mewa południowa i rybitwa antarktyczna[3].

Historia

edytuj

W latach 80. XVIII w. w regionie zatoki operowali amerykańscy łowcy fok a po ich działalności pozostały wielkie żelazne kotły używane do wytopu tłuszczu[4]. Na początku XX w. do zatoki dotarła Szwedzka Wyprawa Antarktyczna (1901–1904) pod kierownictwem Otto Nordenskjölda (1869–1928), a kapitanem statku ekspedycji – „Antarctic” był norweski wielorybnik Carl Anton Larsen (1860–1924)[5]. Znaleziono pozostałości dawnej stacji połowu fok, którą nazwano Grytviken[6]. Wyprawa Nordenskjölda spędziła tu miesiąc[6]. Podczas dalszej podróży na południe „Antarctic” utknął w lodzie w zatoce Erebus and Terror Gulf[7]. Załoga opuściła statek, który przez ponad miesiąc dryfował z lodem, co doprowadziło do wyrwania większej części stępki[7]. Po wypłynięciu na wolne wody statek zatonął na Morzu Weddella na wschód od Paulet Island[6]. Załoga dotarła do Paulet Island, gdzie przezimowano[8]. Po ustąpieniu lodu, 31 października Larsen wraz z 5 towarzyszami wyruszył w welbocie na poszukiwania innych członków wyprawy – Gunnara Anderssona (1874–1960) i Nordenskjölda[8], których odnalazł 8 listopada 1903 roku[8]. Tego samego dnia przybył argentyński statek „Urugwaj(inne języki)”[9], który został wysłany z misją ratunkową i który zabrał polarników do Buenos Aires[8].

 
Grytviken (1913)

W Buenos Aires Larsen przedstawił lokalnym biznesmenom pomysł połowu wielorybów w Georgii Południowej i utworzenia firmy[8]. Dzięki ich wsparciu Larsen wkrótce zarejestrował firmę wielorybniczą Compañía Argentina de Pesca(inne języki) (tłum. „Argentyńska Kompania Rybacka”)[8]. W 1904 roku Larsen powrócił do Grytviken, gdzie 16 listopada założył pierwszą stację wielorybniczą[8]. Niezbędny sprzęt i wyposażenie, w tym prefabrykaty do wzniesienia trzech budynków (fabryki, domu zarządcy i domu pracowników) przywieziono z Norwegii[10]. Stacja została postawiona w miesiąc, a 22 grudnia odłowiono pierwszego wieloryba[10]. Na jej wyposażeniu był jeden statek wielorybniczy „Fortuna”[11]. Była to pierwsza stacja wielorybnicza na półkuli południowej, która zapoczątkowała nowoczesny przemysł wielorybniczy w wodach Antarktyki[12].

W pierwszym roku działalności Grytviken odłowiono 183 wieloryby i wyprodukowano prawie 6 tys. baryłek oleju wielorybiego[10]. W kolejnym roku Larsen zakupił drugi statek wielorybniczy i zwiększył ilość kotłów do wytopu tłuszczu z 12 do 24[10]. Przez pierwsze 10 lat działalności odławiano przede wszystkim humbaki, które praktycznie wytrzebiono, dlatego w okresie późniejszym, aż do zamknięcia stacji w 1965 roku skupiono się na połowie płetwali zwyczajnych[13]. Ponadto w latach 1905–1912 zabito 185 waleni, po czym liczba tych ssaków gwałtownie spadła i w latach 1913–1927 odłowiono 29 sztuk a później jedynie 5[14]. Do zamknięcia w 1964 roku stacja odłowiła i przetworzyła 54 tys. wielorybów[11]. Grytviken zajmowała się również połowem i przetwórstwem mirung[15] – zabito ich tu prawie 261 tys.[16]

Larsen zarządzał stacją przez pierwsze 10 lat[10]. W 1911 roku introdukował na wyspie renifery[12], a w 1913 roku wybudował dla wielorybników kościół[6]. W 1912 roku wzniesiono tamę dla potrzeb hydroelektrowni i zbudowano sztuczny zbiornik Gull Lake[17]. Przez wiele lat załoga stacji pochodziła z Norwegii, dochodząc w niektórych okresach letnich do 1000–1500 osób[2]. Na terenie stacji znajdowały się baraki dla pracowników, kuchnia, łaźnia, a także piekarnia, rzeźnik, zakłady naprawcze (m.in. blacharnia, kotlarnia i spawalnia) a także biblioteka, kino, kościół, boisko do piłki nożnej i skocznia narciarska[18].

Sukces wielorybników w Grytviken przyciągnął inne przedsiębiorstwa wielorybnicze i w ciągu 10 lat na wyspie powstało wiele stacji w siedmiu zatokach[15] (Kolejne stacje: Godthul Harbour (1908), Leith Harbour i Ocean Harbour (1909), Husvik (1910), Stromness (1912), Prince Olav Harbour (1917)[12]). Zyski były ogromne a popyt na olej wielorybi wzrósł jeszcze w czasie I wojny światowej[15]. W latach 20. XX w. stacjom wyrosła konkurencja w postaci statków-przetwórni, przyszedł kryzys i doszło do nadprodukcji oleju wielorybiego[15]. Okres ten przetrwały jedynie dwie stacje na Georgii Południowej – Grytviken i Leith Harbour[15].

W latach 60. XX w. stacja została wydzierżawiona na kilka sezonów japońskim firmom wielorybniczym[2]. Z powodu doprowadzenia na skraj wymarcia wielkich, opłacalnych ekonomicznie wielorybów wszystkie stacje na Georgii Południowej zostały zamknięte do 1965 roku[15]. Grytviken zaprzestała działalności w 1964 roku[12]. Do 1971 roku na terenie stacji przebywał norweski zarządca – Ragnor Thorsen[11].

Po jego wyjeździe, przez 20 lat stacja pozostawała opuszczona, wystawiona na działalność czynników naturalnych i plądrowana przez zaglądających tu turystów[11]. W 1991 roku brytyjski departament Foreign and Commonwealth Office rozpoczął uprzątanie terenu stacji, a w 1992 roku otwarto tu Muzeum Wielorybnictwa, przekształcone później w Muzeum Georgii Południowej (ang. South Georgia Museum)[12].

W latach 2003–2005 przeprowadzono gruntowne oczyszczenie terenów stacji[12], usuwając ogromne ilości szkodliwych materiałów i stacja została uznana za bezpieczną dla ruchu turystycznego[11].

Grytviken współcześnie

edytuj
 
Panorama Grytviken (2007)

Do dziś w Grytviken zachowały się m.in.:

  • pozostałości przetwórni mięsa i tłuszczu wielorybiego
  • dawna willa zarządcy stacji – siedziba Muzeum Georgii Południowej[19]
  • drewniany norweski kościół[19]
  • cmentarz wielorybników z 64 grobami m.in. Ernesta Shackletona (1874–1922) i Franka Wilda (1873–1939)[19]
  • wraki statków wielorybniczych „Petrel” i „Albatros”, statku do polowań na foki „Dias”, transportowca „Louise”[20]
  • pozostałości skoczni narciarskiej, na której rozgrywano zawody w skokach narciarskich pomiędzy stacjami na wyspie; punkt konstrukcyjny skoczni w Grytviken znajdował się na 35 metrze[21]
  •  
    Pozostałości urządzeń do wytopu tłuszczu wielorybiego
  •  
    Zbiorniki na olej wielorybi
  •  
    Muzeum Georgii Południowej
  •  
    Norweski kościół luterański
  •  
    Grób Ernesta Shackletona
  •  
    Wrak statku wielorybniczego „Petrel”

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Riffenburgh 2007 ↓, s. 937.
  2. ↑ a b c d Tjernshaugen 2023 ↓.
  3. ↑ a b c d e Government of South Georgia & the South Sandwich Islands ↓.
  4. ↑ Tønnessen i Johnsen 1982 ↓, s. 147.
  5. ↑ Riffenburgh 2007 ↓, s. 584.
  6. ↑ a b c d Basberg ↓.
  7. ↑ a b Mills 2003 ↓, s. 374.
  8. ↑ a b c d e f g Mills 2003 ↓, s. 375.
  9. ↑ Svanberg 2014 ↓, s. 692.
  10. ↑ a b c d e Tønnessen i Johnsen 1982 ↓, s. 163.
  11. ↑ a b c d e Poncet i Crosbie 2021 ↓, s. 111.
  12. ↑ a b c d e f South Georgia Museum – Timeline ↓.
  13. ↑ Tønnessen i Johnsen 1982 ↓, s. 163–165.
  14. ↑ Tønnessen i Johnsen 1982 ↓, s. 165.
  15. ↑ a b c d e f Riffenburgh 2007 ↓, s. 914.
  16. ↑ Riffenburgh 2007 ↓, s. 876.
  17. ↑ Poncet i Crosbie 2021 ↓, s. 113.
  18. ↑ Basberg i Rossness 1997 ↓, s. 160.
  19. ↑ a b c Poncet i Crosbie 2021 ↓, s. 112.
  20. ↑ South Georgia Heritage Trust ↓.
  21. ↑ South Georgia Museum ↓.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Grytviken&oldid=74095944”