Gryka zwyczajna

Gryka zwyczajna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	rdestowate
Rodzaj	gryka
Gatunek	gryka zwyczajna
	Nazwa systematyczna
	Fagopyrum esculentum Moench; Methodus 290. 1794
Synonimy
	Fagopyrum sagittatum Gilib.;
	Fagopyrum sagittatum Gilib.;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gryka zwyczajna (Fagopyrum esculentum Moench) – gatunek rośliny z rodziny rdestowatych. Występuje w klimacie umiarkowanym. Pochodzi ze wschodniej i środkowej Azji. W Polsce jest gatunkiem uprawianym, czasami przejściowo dziczejącym (efemerofit, archeofit)^[3].

Morfologia

Łodyga: Walcowata, wewnątrz pusta, lekko podłużnie prążkowana, brunatnawozielona lub czerwonawa, o średnicy około 2–6 mm. Zgrubiała w międzywęźlach^[4].
Liście: Ustawione są skrętolegle i mają błoniaste, pochwiaste przylistki. Powierzchnia jest gładka z wyjątkiem okolicy przylistków, gdzie zdarzają się krótkie, białe włoski. Liście są ciemnozielone, jaśniejsze na stronie spodniej, o szerokości do 7 cm i długości do 11 cm, kształtu strzałkowatego lub sercowatego. Są prawie pięcioboczne z 2 szeroko zaokrąglonymi łatkami. Dolne liście są ogonkowe a górne siedzące lub obejmujące łodygę. Blaszka liściowa jest gładka i na brzegu lekko falista i postrzępiona, z drobnymi czerwonawobrunatnymi wyrostkami. Podobne wyrostki występują na nerwach na górnej powierzchni^[4].
Kwiaty: Z ośmioma pręcikami i jednym trzyszyjkowym słupkiem. Okwiat biały, poprzez różowy do czerwonego, pięciodziałkowy. Kwiaty wonne, jak cała roślina i owoce.
Owoc: Trójkątny orzech, o prostych, ostrych kantach.
Gatunki podobne: Gryka japońska (F. sagittatum var. emarginatum) – uprawiana głównie w Azji Północnej.

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Kwitnie od lipca do sierpnia, jest obcopylna. Najważniejsi zapylacze to pszczoły i muchówki.

Zastosowanie

Roślina lecznicza, wartości odżywcze

Wartości odżywcze ziarna: Nasiona gryki zawierają od 10 do 16% białka w zależności od strefy uprawy (im cieplej tym większa zawartość białka). Są one uważane za bardziej wartościowe niż białka zbóż, a zbliżone wartością i strawnością do białek roślin strączkowych^{[potrzebny przypis]}.

Surowiec zielarski

Ziele gryki (Fagopyri herba) – całe lub połamane nadziemne części, zebrane we wczesnym okresie kwitnienia przed owocowaniem i natychmiast wysuszone. Surowiec zawiera minimum 3,0% rutyny^[4]^[5]. Liście gryki stosuje się w leczeniu żylaków (w tym również hemoroidów) nadciśnienia tętniczego (pomocniczo), krwawień z nosa i przewodu pokarmowego, a przede wszystkim dla wzmocnienia naczyń włosowatych.^{[potrzebny przypis]}

Skład chemiczny ziela: Flawonoidy: głównie rutyna (witamina P) do 5% zawartości (dawniej główne źródło jej pozyskiwania, stosowana jako lek rozszerzający naczynia), kwercetyna, hiperozyd, katechina, procyjanidyny. Także kwasy organiczne: galusowy, kawowy, protokatechonowy i chlorogenowy^[5].

Sztuka kulinarna

Z ziaren gryki zwyczajnej wytwarza się następujące półprodukty spożywcze:

W kuchni polskiej wykorzystuje się głównie kaszę gryczaną, rzadziej mąkę. W Indiach traktowana jest jako zboże chlebowe, w Chinach i Japonii mąka gryczana jest podstawową mąką lub dodatkiem do produkcji makaronów. Ze skrobi gryczanej przyrządza się memilmuk – odmianę muk (koreańska potrawa o galaretowatej konsystencji). We Francji mąka gryczana stanowi podstawowy składnik tradycyjnych naleśników bretońskich (Galettes). Pędy gryki lub same liście używane są w niektórych rejonach Azji jako jarzyna^{[potrzebny przypis]}

Hreczki z kaszy gryczanej
Bretońskie naleśniki z mąki gryczanej
Bliny z mąki gryczanej
Popularne w Niemczech naleśniki z mąki gryczanej

Roślina paszowa

Odpady z przerobu „ziarna” (łuski i pył) są cennym dodatkiem do pasz. Plewy i słoma wartością pokarmową zbliżone są do zbóż jarych, ale nie wolno ich używać do skarmiania białych zwierząt, u których powoduje tzw. gryczaną wysypkę – ziele gryki zawiera naftodiantron, czynnik powodujący uczulenie na światło (fagopiryzm). Zjadana przez zwierzęta o białej lub pstrej sierści wywołuje u nich pod wpływem słońca zapalenie skóry^[6].

Sadownictwo

Suche łęty gryczane w czasie spalania wydzielają duże ilości dymu, co wykorzystuje się w sadownictwie do zadymiania kwitnących sadów w okresach wiosennych przymrozków.

Roślina miododajna

Miód gryczany należy do grupy miodów nektarowych (kwiatowych). Gryka może dać 60–100 kg pożytku z ha.

Uprawa

Talerzowanie ścierniska po uprawie gryki

Na świecie najwięcej gryki uprawia się w Rosji, Chinach, na Ukrainie oraz w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, gdzie jest traktowana głównie jako roślina pastewna. W Polsce głównym regionem upraw są okolice Janowa Lubelskiego, szczególnie gmina Godziszów, która jest zagłębiem gryczanym.

Historia uprawy. Grykę zaczęto uprawiać ok. 2000 r. p.n.e. w górskich rejonach płn. Indii (dziś częściowo Pakistan). Stamtąd uprawa zawędrowała do Chin, Korei i Japonii, jednocześnie rozpowszechniając się w Azji Środkowej. Kaszę gryczaną znali już Hunowie, ale jako koczownicy nie wprowadzili jej uprawy do Europy. Gryka w Europie środkowej była znana już w neolicie.^{[potrzebny przypis]} W XIII-XIV wieku jej uprawa rozpowszechniła się na zachód Europy.

Produkcja gryki zwyczajnej na świecie:
(s: dane półoficjalne – e: dane szacowane – a: łącznie z danymi oficjalnymi i danymi szacowanymi)^[7]
	powierzchnia upraw [ha]				Plony [kilogram/ha]				Produkcja [tony]				Nasiona [tony]
Państwa	2005		2007		2005		2007		2005		2007		2005
Rosja	833 600		1 305 000		726,5	e	770,0	e	605 640		1 004 850		69 500	s
Chiny	834 000	e	900 000	e	899,2		888,8		750 000	e	800 000	e	87 570	e
Ukraina	396 200		237 000		693,3	e	675,1	e	274 700		160 000		20 500	s
Francja	36 593		32 945		3 394,5	e	35 55,8	e	124 217		117 148		3293	e
Polska	67 531		90 000	e	1 067,5	e	977,7	e	72 096		88 000	e	5500	e
Kazachstan	55 000		142 600		1 054,5	e	561,0	e	58 000	s	80 000	e	3200	s
Stany Zjednoczone	65 000	e	68 000	e	1 000,0	e	10 00,0	e	65 000	e	68 000	e	2600	e
Brazylia	46 000	e	48 000	e	1 086,9	e	10 83,3	e	50 000	e	52 000	e	2760	e
Japonia	44 700		44 600	e	697,9	e	762,3	e	31 200		34 000	e	1341	e
Litwa	28 400		21 700		552,8	e	963,1	e	15 700		20 900		2500	e
Białoruś	7106		11 500		1 022,7	e	11 30,4	e	7268		13 000		1000	e
Łotwa	10 400		13 000	e	951,9	e	630,7	e	9900		8200	e
Bhutan	4500	e	4600	e	1 488,8	e	14 78,2	e	6700		6800	e	360	e
Korea Południowa	2257		2650	e	993,7	e	11 32,0	e	2243		3000	e	90	e
Kanada	4000		2000		1 150,0	e	11 50,0	e	4600		2300		300	e
Czechy	1000	e			2 000,0	e			2000	e			26	e
Słowenia	811		809		1 791,6	e	940,6	e	1453		761		52	e
Węgry	752		800	e	615,6	e	500,0	e	463		400	e	60	e
Estonia	676		314		717,4	e	955,4	e	485		300
Słowacja	461		500	e	887,2	e	600,0	e	409		300	e
Mołdawia	2811		7200	e	342,9	e	41,6	e	964		300	e	252	e
Kirgistan	378		600	e	917,9	e	833,3	e	347		500	e
Południowa Afryka	1000	e	1000	e	300,0	e	300,0	e	300	e	300	e	65	e
Chorwacja	45	e			3 111,1	e			140	e			2	e
Gruzja	100	e	100	e	1 000,0	e	10 00,0	e	100	s	100	e
Świat	2 443 321	a	2 934 918	a	852,9	e	8 38,5	e	2 083 925	a	2 461 159	a	200 974	a

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .
↑ ^a ^b Dziadek K., Kopeć A., Pastucha E., Piątkowska E., Leszczyńska T., Pisulewska E., Witkowicz R., Francik R. Basic chemical composition and bioactive compounds content in selected cultivars of buckwheat whole seeds, dehulled seeds and hulls. „Journal of Cereal Science”, May 2016. DOI: 10.1016/j.jcs.2016.02.004. (ang.).
↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Statystyki FAO.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).

[3] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[FPX-4] Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .

[BCC-5] Dziadek K., Kopeć A., Pastucha E., Piątkowska E., Leszczyńska T., Pisulewska E., Witkowicz R., Francik R. Basic chemical composition and bioactive compounds content in selected cultivars of buckwheat whole seeds, dehulled seeds and hulls. „Journal of Cereal Science”, May 2016. DOI: 10.1016/j.jcs.2016.02.004. (ang.).

[6] Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[7] Statystyki FAO.

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]