Gronków

Gronków – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w gminie Nowy Targ.

Gronków

wieś
Kościół w Gronkowie
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	nowotarski
Gmina	Nowy Targ
Wysokość	580–650 m n.p.m.
Liczba ludności (2011)	1704
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	34-400
Tablice rejestracyjne	KNT
SIMC	0457165
Położenie na mapie gminy wiejskiej Nowy Targ Gronków
Położenie na mapie Polski Gronków
Położenie na mapie województwa małopolskiego Gronków
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego Gronków
49°26′11″N 20°05′07″E

W latach 1954–1960 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gronków, a po jej zniesieniu do gromady Groń. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

Położenie

Pod względem geograficznym Gronków leży we wschodniej części Kotliny Nowotarskiej, na pograniczu z Pogórzem Spisko-Gubałowskim. Na wielkich łąkach należących do Gronkowa znajdują się dwie skały zaliczane do tzw. Skalic Nowotarskich: Cisowa Skała i Grzebieniowa Skała.

Historia

Wieś założona została w połowie XVI wieku przez Wierzbitę Starego, z inicjatywy starosty czorsztyńskiego Jana Sienieńskiego. Została ona włączona do dzierżawy dębieńskiej, obejmującej również Dębno i Ostrowsko. W roku 1595 rozpoczął się proces sądowy mieszczan nowotarskich o Gronków (jako że ich zdaniem powstał na gruntach miejskich) z wcześniej wymienionym starostą, a zarazem wojewodą podolskim (w trakcie jego trwania został on dwa razy skazany na banicję). Zaoczny wyrok sądowy na Sienieńskiego został jednak skasowany.

Kolejny proces mieszczan o Gronków toczył się z następcą Sienieńskiego – Mikołajem Wolskim. W 1605 roku powołano specjalną komisję do zbadania sprawy w terenie, jednak nie zdołała się ona zebrać przez 23 lata.

W 1630 roku dekretem królewskim Zygmunta III Wazy, z racji kolejnego procesu mieszczan przeciwko kolejnemu właścicielowi wsi – Adamowi Mniszkowi, powołano komisję składającą się z sześciu rewizorów – Marka Laskowskiego, Jana Komorowskiego, Tomasza Dębowskiego, Krzysztofa Wielogłowskiego, Mikołaja Jarockiego i Andrzeja Poniatowskiego, w celu dokonania rozgraniczenia gruntów. Z racji nieobecności mieszczan (mimo powiadomienia ich o przybyciu komisji) w trakcie przebywania rewizorów na miejscu, nie doszło do żadnych ustaleń terenowych.

W 1635 roku mieszczanie procesują się z kolejnym dzierżawcą wsi – Andrzejem Czarneckim, później jego spadkobiercą – Janem Bębnowskim. Kolejnym oponentem w wieloletnim procesie był starosta czorsztyński Jerzy Platenberg. W tej sprawie nowotarżanie szukali protekcji u biskupa krakowskiego, później także dowodów sądowych u właściciela sąsiedniej wsi węgierskiej Nowej Białej, Emeryka Horvata. Akta sądowe z XVIII wieku zaginęły, jednak wiadomo, iż proces ten trwał aż do I rozbioru Polski.

W 1772 nowotarżanie wystąpili z memoriałem do władz austriackich uzasadniając swoje prawa do Gronkowa, ponadto bliżej nieopisana sprawa dotycząca wsi toczyła się jeszcze w 1795 roku w Sądzie Grodzkim we Lwowie.

Z chwilą śmierci w 1782 roku ostatniego dzierżawcy starostwa czorsztyńskiego Gronków wszedł w skład cesarskich dóbr kameralnych. Zostały one podzielone na kilka części i sprzedane osobom prywatnym. Sekcję kościeliską (w skład której wchodziła wieś Gronków) zakupił Emanuel Homolacs, będąc jej właścicielem aż do uwłaszczenia w 1846 roku. We wsi nie było folwarku; nie ustalono, czy gronkowianie odrabiali pańszczyznę w którymś z pobliskich dworów – w Łopusznej (dwór w Łopusznej), Harklowej lub u samych Homolacsów w Ludźmierzu.

Wskutek dość szybkiego wytrzebienia pobliskich lasów, od końca XVIII wieku Gronków (wraz Bukowiną, Białką, Brzegami, Groniem, Leśnicą i niektórymi właścicielami z Zębu i Maruszyny) korzystał z lasów tatrzańskich na terenie Bukowiny. Do 1829 roku mieszkańcy tych wsi mieli swobodne prawo do poboru drewna na opał, a także reparację budynków i budowę nowych zagród (tylko w przypadku pogorzelców). Później jednak dwór ograniczał te prawa, co doprowadziło do procesu, zakończonego w 1871 roku wyrokiem zapewniającym mieszkańcom sześciu gmin (w tym Gronkowa) prawo do korzystania z lasów dworskich na potrzeby opałowe (zbiór suchych gałęzi i cieńszych wierzchołków pozostałych po wyrębie drzew). Prawo do budulca przysługiwało zaś gospodarstwom istniejącym przed 1829 rokiem.

Począwszy od XIX wieku wielu gronkowian wyemigrowało do USA; emigracja była nasilona (w latach 60. XX wieku wyjechała aż połowa mieszkańców wsi, z których nie wszyscy wrócili) aż do otwarcia rynków Europy Zachodniej dla polskich pracowników.

Pierwsza szkoła w Gronkowie powstała w 1890 r., wkrótce po tym – kaplica poświęcona św. Józefowi (wieś należała wówczas, jak i od samego założenia do parafii w Ostrowsku). W 1903 roku we wsi powstała nowa szkoła.

I wojnę światową wieś przetrwała bez większych zniszczeń, wielu gronkowian trafiło jednak na front. Od listopada 1919 do maja 1920 roku w Gronkowie stacjonowali strzelcy konni, którzy doszczętnie zniszczyli starą szkołę. W 1927 roku w Gronkowie ustanowiona została samodzielna parafia. W roku 1934 założono Ochotniczą Straż Pożarną, zaś w 1935 – orkiestrę dętą.

W 1939 roku Niemcy wkroczyli do wsi już w pierwszych dniach września. Wkrótce potem sąsiedni Spisz przyłączono do I Republiki Słowackiej, tworząc granicę państwową (na której wkrótce kwitł przemyt) biegnącą wzdłuż wschodniej części Gronkowa, a w centrum wsi postawiono w 1942 roku placówkę Grenzschutzu (budynek obecnie nieistniejący; od 1962 roku aż do wybudowania obecnej szkoły służył jako budynek szkolny). Funkcjonariusze z "Placówki" (wśród nich Ślązacy) dokonywali częstych rewizji i konfiskat w gospodarstwach. Uciążliwe dla mieszkańców było również świadczenie "kontyngentów" (sprzedaży zboża i zwierząt za symboliczną cenę) dla okupanta, jednak w zamian otrzymywało się zgodę na zakup niektórych reglamentowanych towarów. 30 mieszkańców zostało wywiezionych na przymusowe roboty do Rzeszy, powrócili wszyscy.

We wsi próbowano wprowadzić w życie ideę Goralenvolku, jednak bezskutecznie (góralską kenkartę przyjęła tylko jedna osoba, mimo obietnic kart żywnościowych i odzieżowych, a także wolności od wywózki na roboty do Niemiec i przydziału ziemi skonfiskowanej "nielojalnym" Polakom).

Od roku 1943 trwało kopanie okopów od Gorców po Kobylarzówkę; do pracy ściągano ludzi z całego Podhala, a także spoza regionu; okopy nigdy nie spełniły swojej funkcji z powodu niedostatecznego obsadzenia wojskiem, ich pozostałości są do dzisiaj widoczne.

Pokłosiem wybuchu powstania warszawskiego był "czarny czwartek" w Nowym Targu, 3 sierpnia 1944 roku, gdy Niemcy zorganizowali łapankę (jako "prewencyjną pacyfikację") ludzi uczestniczących w jarmarku, których potem wywieziono do obozu przejściowego w Nowym Sączu (w tym kilku gronkowian).

Wieś została wyzwolona od okupanta niemieckiego 28 stycznia 1945 roku. W walce zginęło 19 Niemców (których ciała zakopano w rejonie skrzyżowania drogi na Bór i Białkę Tatrzańską) i jeden Rosjanin, którego pochowano z honorami na miejscowym cmentarzu (grób ten istnieje do dzisiaj jako grób nieznanego żołnierza).

Zgodnie z opowiadaniem mieszkańca wsi, Jana Kozieła, kilka dni przed wkroczeniem Rosjan, gdy wraz z kolegami był w karczmie, do budynku wkroczyła grupa Niemców, w większości oficerów. Na widok próbujących uciekać gronkowian jeden z nich powiedział czystą polszczyzną: "Nas się nie bójcie. Za kilka dni przyjdą tu Ruscy to zobaczycie co oni są warci"; ów oficer pochodził z Częstochowy.

W noc sylwestrową 1945/1946 przez wieś przeszli ludzie Kurasia – "Ognia", wykonując na 6 mieszkańcach wyroki śmierci; ofiar byłoby więcej, jednak oprawcy nie zastali ich w domach; nie wiadomo, dlaczego nie wykonano wyroków na kilku innych "skazanych" (między innymi proboszczu i kierowniku szkoły). Partyzanci grozili również spaleniem całej wsi, jeśli ktokolwiek pójdzie na pogrzeb zamordowanych. Do dzisiaj nie są znane motywy wydania przez "Ognia" wyroków na te osoby. Ogółem, w czasie wojny i w kilka lat po niej zginęło 23 mieszkańców Gronkowa, zarówno z rąk Niemców, jak i partyzantów i UB.

Obecny kościół parafialny, pod wezwaniem Najświętszego Serca Maryi Panny, został konsekrowany 22 czerwca 1952 roku. W 1951 roku założono koło LZS. Elektryfikacja wsi miała miejsce w latach 1957–1958. W roku 1980 odbyły się pierwsze zajęcia w obecnym budynku szkoły. 14 lipca 1996 roku we wsi powstał lokalny oddział Związku Podhalan. W dniach 5–7 lipca 1997 roku wieś nawiedziła katastrofalna powódź; straty i koszty odbudowy wyniosły około 750 milionów tzw. "starych" złotych.

Opis miejscowości

Gronków jest jedną z największych wsi w powiecie nowotarskim pod względem zaludnienia. Rozciąga się na przestrzeni 5 km w południowo-zachodniej części powiatu. Usytuowanie domów i budynków gospodarczych wyznacza dno doliny potoku Leśnica, nad którym były położone domy w pierwotnej wsi. Zabudowania gronkowskie wznoszą się na wysokość 580–650 m n.p.m. Układ zabudowy przestrzennej to modelowy przykład łańcuchówki dolinnej. Wieś wydłużona z północy na południe jest podzielona na poprzeczne pasy gruntów, czyli łan, zwane tu rolami. Ich nazwy pochodzą od nazwisk pierwszych osadników. Najstarsza część wsi była położona w środkowym i dolnym Gronkowie. W górnym Gronkowie w strefie pogórza w miejscu wykarczowanego lasu na tzw. zarębku powstawały nowe role, o czym świadczą istniejące tu do dziś nazwiska Zarębczanów i Nowaków. Idąc na południe od Ostrowska, do dziś spotykamy nazwy ról: Stachówka, Pająkówka, Niemcowa, Leśnicka, Kopciowa, Klejowa, Bryjowa, Chrobakowa i Rzepkowa.

Na terenie wsi działalność duszpasterską prowadzi rzymskokatolicka parafia Niepokalanego Serca NMP.

Linki zewnętrzne

• Gronków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 851 .