Garnizon Augustów

Garnizon Augustów – dawny garnizon w Augustowie, istniejący w XIX wieku i w II Rzeczypospolitej.

Przed 1795

W czasach I Rzeczypospolitej Augustów nie miał większego znaczenia militarnego. Miasto nie posiadało umocnień ani budowli obronnych. Wojska przemieszczały się przez Augustów głównie w trakcie działań militarnych (potop szwedzki, III wojna północna, wojna o sukcesję polską). Augustów, jako miasto królewskie, był też zobowiązany do zapewnienia wojsku kwater zimowych.

1795-1830

Po III rozbiorze Polski Augustów znalazł się pod panowaniem Królestwa Prus (departament białostocki w Prusach Nowowschodnich). Władze pruskie umieściły w Augustowie szwadron z pułku tatarskiego. W czasach Księstwa Warszawskiego przez pewien czas przebywały w mieście pułki polskiej jazdy. Po utworzeniu Królestwa Kongresowego od wiosny 1815 do jesieni 1816 stacjonował w Augustowie 4 Pułk Ułanów dowodzony przez Jana Kozietulskiego. W związku z budową Kanału Augustowskiego, prowadzoną przez inżynierów wojskowych m.in. pod kierunkiem Ignacego Prądzyńskiego, w mieście w 1826 ulokowano 8. Kompanię Rzemieślników Wojskowych, składającą się ze 150 ludzi pod dowództwem Aleksandra Falińskiego. W 1827 przeniesiono do miasta dodatkowo z Zamościa 12. Kompanię Weteranów.

1830-1914

Po upadku powstania listopadowego zaczęły w Augustowie stacjonować wojska rosyjskie. Bezpośrednio po powstaniu przebywał w mieście Olwiopolski Pułk Huzarów i Pułk Gwardii Litewskiej, a następnie Hołoniewski Pułk Piechoty i Kostromski Pułk Jegrów. W 1834 utworzono w mieście Augustowską Komendę Inwalidów 9. Okręgu Straży Wewnętrznej, będącą formacją policyjną. Okresowo stacjonowały też w mieście pododdziały jednostek liniowych, takich jak:

bateria 10 Brygady Artylerii(1834, 1838)
17 Pułk Kozaków (1839)
45 Pułk Kozaków (1843)
30 Pułk Kozaków (1845)
Szkoła Fejerwerków 1 Dywizji Artylerii i sztab 8 Dońskiego Pułku Piechoty (1853)
2 batalion Niżegorodzkiego Pułku Piechoty (1860)
Nowogieorgijewski Batalion Straży Wewnętrznej i 2 batalion Niżegorodzkiego Pułku (1862)

W 1843 dyslokowano pododdział artylerii z Augustowa do Lipska, zaś 1844 sztab pułku kozackiego do Suwałk. Liczebność wojsk rosyjskich w Augustowie wynosiła: w 1857 – 188 żołnierzy, w 1859 – 341 żołnierzy, w 1862 – 257 ludzi i 133 konie.

Od czasów powstania styczniowego wojska rosyjskie stacjonowały w Augustowie na stałe. W trakcie powstania i tuż po jego upadku w mieście rozlokowano 2 batalion z 24 Symbirskiego Pułku Piechoty i sotnię z 36 Pułku Kozaków Dońskich oraz pododdziały tyłowe z 23 Niżowskiego Pułku Piechoty i 10 Małorosyjskiego Pułku Piechoty. W 1867 jednostki te zastąpił 11 Fanagoryjski Pułk Grenadierów wraz z baterią z 3 Grenadierskiej Brygady Artylerii. Następnie oddziały te zluzował 2 Doński Pułk Kozaków. W 1888 służyło w nim 735 kozaków. Pogarszanie się stosunków rosyjsko-niemieckich sprawiło, że w 1893 do Augustowa został przesunięty z Grodna 104 Ustiudzki Pułk Piechoty. Oprócz tych dwóch jednostek w mieście przebywały też czasowo inne poddziały, m.in. 2 batalion ze 102 Wiatskiego Pułku Piechoty. W mieście kwaterował też 3 Oddział Wierzbołowskiej Brygady Straży Pogranicznej. W latach 1897–1901 rosyjski garnizon w Augustowie liczył ok. 3260 żołnierzy.

Początkowo wojska rosyjskie rozlokowane były w domach prywatnych, np. w 1864 wynajmowano pomieszczenia od 215 osób. W 1867 wybudowano przy ul. Młyńskiej drewniane koszary z budynkami krytymi dachówką oraz koniuszniami krytymi gontem. Po zwiększeniu garnizonu do dwóch pułków stały się one jednak niewystarczające. W 1894 powołano wojskową komisję budowlaną, która wykupiła od miasta fragment lasu w uroczysku Orzechówka przy szosie do Suwałk (obecnie Aleja kard. Wyszyńskiego na osiedlu gen. Bema) i rozpoczęła budowę murowanych koszar. Około 1896 rozpoczęto budowę cerkwi garnizonowej św. Mikołaja Cudotwórcy (obecnie katolicki kościół Matki Bożej Częstochowskiej). W latach 1897–1898 w pobliżu koszar powstała stacja kolejowa Augustów, leżąca na budowanej Kolei zaniemeńskiej. Linia ta miała głównie przeznaczenie wojskowe, łącząc garnizony rosyjskie w pobliżu granicy z Prusami. Dlatego też stację ulokowano obok koszar, ale w odległości kilku kilometrów od centrum miasta. Dalsza rozbudowa koszar była planowana na rok 1914, jednak nie doszła do skutku z powodu wybuchu I wojny światowej. W czasie wojny koszary stały się najpierw punktem koncentracji wojsk rosyjskich przed atakiem na Prusy w 1914. W lutym 1915 Augustów został zajęty przez Niemców, zaś w koszarach gromadzono jeńców i zdobytą broń. Obiekty koszarowe uległy dewastacji.

1921–1939

W 1921 w Augustowie ulokowano 1 Pułk Ułanów Krechowieckich. Kolejne jego pododdziały przybywały wraz z postępem remontu budynków koszarowych. Dobudowano też stajnie. W 1927 wyremontowano dawną cerkiew z przeznaczeniem na kościół garnizonowy. Zbudowana też została nowoczesna kryta ujeżdżalnia. W lesie w pobliżu torów kolejowych do Sajenka znajdował się teren ćwiczeń jednostki. Pułk wizytowali dowódcy i dostojnicy państwowi – w 1921 marszałek Józef Piłsudski, w 1923 prezydent Stanisław Wojciechowski, w 1925 gen. Władysław Sikorski, w 1929 i 1932 prezydent Ignacy Mościcki, w 1937 marszałek Edward Śmigły-Rydz. Augustów stał się też miejscem wypoczynku oficerów. Na przełomie lat 20. i 30. XX w. powstała nad Jeziorem Białym niewielka przystań (tzw. Biały Domek), zaś w latach 1935–1936 Oficerski Yacht Club – duży i nowoczesny obiekt hotelowy, zaprojektowany w stylu modernistycznym przez Juliusza Nagórskiego. W ramach jednostki w 1937 powstał Wojskowy Klub Sportowy Augustów. Zorganizowano też muzeum pułkowe.

Pułk współpracował z władzami oraz mieszkańcami miasta. Żołnierze pułku uczestniczyli w obchodach świąt państwowych i kościelnych, m.in. wystawiając na uroczystości pododdziały kawaleryjskie. Wojsko brało też udział w pracach publicznych, jak porządkowanie cmentarza, zagospodarowywanie stadionu szkolnego czy budowa stadionu miejskiego. Pułk współpracował również przy organizacji imprez dla miejscowej społeczności, jak „Dni Konia” i zawody hippiczne. W 1934, w uznaniu zasług pułku włożonych w rozwój Augustowa, zmieniono nazwę Jeziora Białego na Jezioro Krechowieckie.

Po 1945

Po II wojnie światowej zmienił się układ granic w pobliżu Augustowa. Część Prus Wschodnich została włączona do Polski, zniknęła więc granica polsko-pruska, znajdująca się od czasów średniowiecza na zachód od miasta. Około 30 km na wschód przebiegała nowa granica ze Związkiem Radzieckim, z którym Polska Rzeczpospolita Ludowa była związana od 1955 sojuszem w ramach Układu Warszawskiego. Augustów stracił więc znaczenie militarne, znajdując się na dalekich tyłach możliwego zimnowojennego konfliktu. W związku z tym w mieście nie stacjonował na stałe większy garnizon, zaś budynki koszarowe przekazano na cele przemysłowe, edukacyjne i mieszkaniowe.

Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych w augustowskich koszarach mieścił się punkt noclegowo-wypoczynkowy dla oddziałów Armii Czerwonej, wracających z Prus Wschodnich do ZSRR. W trakcie obławy augustowskiej w mieście znajdowały się jednostki NKWD. W dawnym Oficerskim Yacht Clubie mieścił do lat 90. XX w. Wojskowy Dom Wypoczynkowy. W tzw. Domu Turka przy obecnej ul. 3 Maja znajdowała się strażnica odwodowa Wojsk Ochrony Pogranicza, przekształcona w 1991 w samodzielną strażnicę odwodową Straży Granicznej.

Bibliografia

Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: Augustów. Monografia historyczna. Augustów: Urząd Miejski w Augustowie, 2007. ISBN 978-83-925620-0-9.
Irena Batura, Wojciech Batura: Po Ziemi Augustowskiej. Przewodnik dla turysty i wczasowicza. Suwałki: Wydawnictwo „Hańcza”, 1993. ISBN 83-900828-3-7.