Formuła Radbrucha
Formuła Radbrucha – formuła filozoficznoprawna autorstwa niemieckiego prawnika i filozofa Gustava Radbrucha. Głosi ona, że jeśli norma prawna w drastyczny sposób łamie podstawowe normy moralne, to nie obowiązuje (łac. lex iniustissima non est lex). Taka norma nie dostępuje godności bycia prawem, może być odrzucona i tym samym obywatele nie mają obowiązku jej przestrzegania, a administracja państwowa i sądownictwo jej stosowania. Jest ona jedną z czołowych współczesnych koncepcji zbliżających do siebie pozytywizm prawniczy i prawnonaturalizm.
Powstanie formuły
edytujO formule Radbrucha należy mówić w odpowiednim kontekście historycznym. Przed II wojną światową w zachodniej filozofii prawa dominował skrajny, ortodoksyjny pozytywizm prawniczy zakładający, że każda norma prawna, wydana przez odpowiedni organ państwowy w odpowiedniej formie i w odpowiedni sposób jest częścią systemu prawa i jest normą bezwzględnie obowiązującą.
Formuła została zaprezentowana po raz pierwszy w 1945 w audycji „Pięć minut filozofii prawa”, a rozwinięta w klasycznej formie w artykule z 1946 Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo[1], który był reakcją na degenerację systemu prawnego w czasach III Rzeszy. Według Radbrucha prawnicy niemieccy przez silne przywiązanie do pozytywizmu prawnego nie byli w stanie przeciwstawić się instrumentalizacji prawa przez nazistów.
Formuła Radbrucha w orzecznictwie sądów
edytujDo formuły Radbrucha wielokrotnie odwoływały się niemieckie sądy, szczególnie Federalny Trybunał Konstytucyjny[2].
Test dla pozytywizmu prawniczego przyniosła praktyka III Rzeszy, której instytucje stanowiły prawo zgodnie z pozytywistycznymi kryteriami legalności, ale z pogwałceniem podstawowych zasad etycznych (por. Ustawy norymberskie). Orzeczenia Trybunału Norymberskiego musiały się zatem odwoływać nie do niemieckiego prawa stanowionego (lex), ale do „prawa naturalnego” (ius) i moralnych ocen sędziów.
Dzięki niej możliwe było podważenie m.in. rozporządzenia nr 11 do Ustawy o Obywatelstwie Rzeszy z 25 listopada 1941 r.[3], pozbawiającego majątku i obywatelstwa emigrantów pochodzenia żydowskiego. Wyroki powołujące się na formułę Radbrucha zapadały także w sprawach cywilnych i karnych prowadzonych przed Trybunałem Federalnym[4].
Po formułę sięgnięto ponownie w latach 90. w tzw. procesach strzelców, czyli procesach strażników granicznych strzelających do uciekających przez Mur Berliński do Berlina Zachodniego[5]. Główny wyrok w tej sprawie zapadł przed BVerfG 3 listopada 1992 r., w którym uznano za nieobowiązujące okoliczności wyłączające bezprawność użycia broni wobec osób bezprawnie przekraczających granicę niemiecko-niemiecką.
Chociaż koncepcja Radbrucha jest szeroko znana i dyskutowana, poza Niemcami nie ma bezpośrednich odwołań do niej w orzecznictwie sądowym (choć można znaleźć wyroki uzasadniane w podobny sposób).
Przypisy
edytuj- ↑ Gustav Radbruch: Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo. W: Zarys filozofii prawa. Maria Szyszkowska (red.). Białystok: Temida 2, 2000, s. 256–266. ISBN 83-86137-72-X.
- ↑ Iwona Wróblewska: Formuła Radbrucha. Pojęcie i zastosowanie w orzecznictwie. W: Wykładnia prawa i inne problemy filozofii prawa. Lech Morawski (red.). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005, s. 171–186.
- ↑ Orzeczenia BVerfG z 14 lutego 1968 r. (Staatsangehrigkeitsbeschluss), por. też orzeczenia Staatsangehörigkeitsbeschluss II z 15 kwietnia 1980, Gestapobeschuss z 19 lutego 1957.
- ↑ Katastrophenbefehlurteil z 12 grudnia 1951, oraz Deportationsurteil z 29 stycznia 1952 r.
- ↑ Jerzy Zajadło: Odpowiedzialność za Mur. Procesy strzelców przy Murze Berlińskim. Gdańsk: 2003.; Iwona Wróblewska: Formuła Radbrucha. Pojęcie i zastosowanie w orzecznictwie. W: Wykładnia prawa i inne problemy filozofii prawa. Lech Morawski (red.). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005, s. 181–186.
Bibliografia
edytuj- Gustav Radbruch: Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo. W: Zarys filozofii prawa. Maria Szyszkowska (red.). Białystok: Temida 2, 2000, s. 256–266. ISBN 83-86137-72-X.
- Jerzy Zajadło: Formuła Radbrucha. Filozofia prawa na granicy pozytywizmu prawniczego i prawa natury. Gdańsk: 2001.
- Jerzy Zajadło: Odpowiedzialność za Mur. Procesy strzelców przy Murze Berlińskim. Gdańsk: 2003.
- Marcin Lubertowicz, Lex iniustissima non est lex