Egzekucje w Olchowcach
Egzekucje w Olchowcach – egzekucje dokonane przez Niemców w 1942, 1943 i 1944 roku we wsi Olchowce, obecnie będącej dzielnicą Sanoka.
_1.jpg) Pomnik w Olchowcach | |
| Państwo |
Polska pod okupacją III Rzeszy |
|---|---|
| Miejsce | |
| Data |
1942–1944 |
| Liczba zabitych |
30–40 osób |
| Typ ataku |
egzekucja przez rozstrzelanie |
| Sprawca | |
Położenie na mapie Polski w 1939  | |
 49°33′14″N 22°14′02″E/49,553889 22,233889
| |
d.jpg)
Historia
edytujEgzekucje w Olchowcach były dokonywane podczas II wojny światowej w okresie okupacji niemieckiej w 1942, w 1943 i w 1944 na obszarze ówczesnego Landkreis Sanok[1][2][3]. Olchowce były wówczas wsią pod Sanokiem[2].
Ofiarami egzekucji byli więźniowie więzienia w Sanoku[2][3]. Egzekucji dokonywali funkcjonariusze gestapo, którzy zabierali z tego zakładu jednego lub większą grupę więźniów i wywozili do Olchowiec[1][2]. Tam kierowali się na obszar leśny, leżący na lewo od szosy, wiodącej do Przemyśla, za greckokatolicką cerkwią Wniebowstąpienia Pańskiego[2]. Miejsce egzekucji leżało na granicy obszaru leśnego i za wałem byłej strzelnicy wojskowej[4][3][5][6]. Pochówków zamordowanych osób dokonywali miejscowi grabarze, Dymitr Dymiśko i Michał Krowiak[7].
Latem 1942 zostało tam rozstrzelanych dwóch niezidentyfikowanych mężczyzn[1]. W 1943 zostało przywiezionych kilkanaście osób – prawdopodobnie 17[1] (kobiety i mężczyźni), władających językiem polskim, które po uprzednim rozebraniu się zostały rozstrzelane, a później pogrzebane w trzech uprzednio przygotowanych grobach[1][7]. Tę masową zbrodnię potwierdzili w powojennych relacjach świadkowie tj. ludzie zamieszkujące nieopodal (Jan Milczanowski, Maria Niecpoń)[7]. 23 stycznia 1943 zostali tam pozbawieni życia: Andrzej Woźniak (60 lat), Janina Woźniak (17 lat), Katarzyna Woźniak (57 lat) i Michal Otocki z Tyrawy Wołoskiej[1]. 23 kwietnia 1943 zamordowani zostali tam Jan Łuczyński i Ludwika Łuczyńska z Bukowska[1]. Ponadto ww. świadek Jan Milczanowski relacjonował egzekucję siedmiu osób (w tym trzech kobiet)[1]. Ofiarami byli rolnicy, którzy mieli uchylać się od wydanych przez władze okupacyjne obowiązków kontyngentowych[3].
Według ustaleń jednym z zamordowanych w Olchowcach był także sierż./ppor. Władysław Szelka ps. „Czajka”, „Borsuk”, komendant placówki nr V Niebieszczany w ramach obwodu AK Sanok[8], na którym egzekucji miał dokonać gestapowiec Leo Humeniuk[7][1]. 22 lipca 1944 Szelka został wyprowadzony z sanockiego więzienia przez gestapowców, po czym wraz z innym więźniem (był nim aresztowany 13 lipca Paul wzgl. Paweł Aleksiejewicz Karpenko, ur. 1921, spadochroniarz, jeniec sowiecki[9][1]) wywieziony samochodem[10], zostali wywiezieni i rozstrzelani w Olchowcach[1][11][7][6].
Według różnych źródeł łącznie w Olchowcach dokonano egzekucji około 30 osób (przyjąwszy zakres 1943 i 1944)[7][3] około 40 osób (przy założeniu lat 1942-1944)[1][12] bądź kilkudziesięciu[13]. Po wojnie nie została przeprowadzona ekshumacja ciał ofiar[7]. Tożsamość ofiar w większości nie została ustalona[1]. Pomimo zachowania się prowadzonej przez Niemców Księgi więźniów śledczych 1942-1944, stanowiącej indeks przyjmowanych do więzienia w Sanoku, nie znaleziono dokumentacji potwierdzającej dokonywanie egzekucji na osobach uprzednio więzionych[1]. Według źródeł ZBowiD ofiarami była ludność z Olchowiec i z okolicznych miejscowości[14].
Upamiętnienie
edytujZ miejsca egzekucji w Olchowcach pobrano ziemię, którą umieszczono w urnie złożonej w Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej, ustanowionym w 1948 na cmentarzu przy ulicy Rymanowskiej w Sanoku[15].
Pierwotnie planowano postawi monument upamiętniający w miejscu egzekucji, z czego ostatecznie zrezygnowano[3]. Ofiary egzekucji zostały upamiętnione przez pomnik odsłonięty 20 lipca[a] 1975 w ramach obchodów 30-lecia zwycięstwa nad faszyzmem, w przeddzień uroczystości Święta Odrodzenia Polski[16][14][6]. Został ustanowiony przy ulicy Przemyskiej, tuż przed ww. cerkwią, po wojnie stanowiącą kościół rzymskokatolickiej Parafii Wniebowstąpienia Pańskiego w Sanoku[17][3][18][6] (w 1972 Olchowce zostały przyłączone do Sanoka[19]). Upamiętnienie określono wówczas jako obelisk ku czci poległych patriotów[16]. W przewodniku, wydanym w 1980 przez Radę Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa, upamiętnienie zostało określone jako pomnik na miejscu straceń[12]. W zamierzeniu twórców pomnik upamiętnia Polaków zamordowanych przez Niemców w latach 1942-1944[16][1][12]. Inicjatorem powstania upamiętnienia było koło ZBoWiD działające przy Sanockiej Fabryce Autobusów „Autosan”, a głównym pomysłodawcą i realizatorem był członek tegoż, Wiktor Gościński[20][6]. Projektantem pomnika był dr Wojciech Kurpik z Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku[16]. Monument został wykonany w czynie społecznym przez mieszkańców Sanoka, w tym członków kół ZBoWiD[13] oraz przedstawicieli miejsc przedsiębiorstw i instytucji[16][1][6]. Stanowi go głaz, postawiony poziomo na postumencie[21]. Na głazie została umieszczona inskrypcja[18], która głosi[3][5][6]:
Miejsce uświęcone krwią Polaków pomordowanych przez oprawców hitlerowskich w latach 1942–1944. Społeczeństwo miasta Sanoka 1974
Pomnik został otoczony ogrodzeniem wykonany ze słupków żelaznych i łańcuchów[20]. Zarówno inskrypcja na pomniku, jak i źródło w relacji oddziału ZBoWiD wskazują na powstanie pomnika w 1974[13].
Według stanu z początku lat 90. w miejscu egzekucji istniała stara tabliczka i fragmenty ogrodzenia[3][22]. W obszarze leśnym nieopodal został ustanowiony krzyż oraz tabliczka z inskrypcją o treści:
Miejsce uświęcone krwią pomordowanych więźniów. Więzieni w Sanoku w latach 1942-1944
Dokumenty, relacje i pamiątki powiązane z wojennymi zdarzeniami w Olchowcach były gromadzone w miejscowej Szkolnej Izbie Pamięci Narodowej[17].
Uwagi
edytuj- ↑ Tu podano 7 maja 1975. Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 203 Jarosz 1994 ↓, s. 11
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Edward Zając. Pomnik na miejscu straceń w Olchowcach. „Gazeta Sanocka – Autosan”. Nr 16 (35), s. 1-2, 15 sierpnia - 15 września 1975.
- ↑ a b c d e Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 46.
- ↑ a b c d e f g h i Garlicki 1985 ↓, s. 10.
- ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 46-47.
- ↑ a b Jarosz 1994 ↓, s. 11.
- ↑ a b c d e f g Oberc. Pomniki 1998 ↓, s. 9.
- ↑ a b c d e f g Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 47.
- ↑ Brygidyn. San 1992 ↓, s. 88, 89, 96, 112, 169, 179, 204, 249, 289.
- ↑ Księga więźniów 1944 ↓, s. 284 (poz. 902).
- ↑ Brygidyn. San 1992 ↓, s. 208.
- ↑ Brygidyn. San 1992 ↓, s. 209.
- ↑ a b c Województwo krośnieńskie. W: Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939-1945. Warszawa: Rada Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa / Sport i Turystyka, 1988, s. 389. ISBN 83-217-2709-3.
- ↑ a b c Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 188.
- ↑ a b Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. Tabela Nr 4. s. 3..
- ↑ Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 21.
- ↑ a b c d e W dniach lipcowego święta. Uroczyste odsłonięcie w Sanoku obelisku ku czci poległych patriotów. „Nowiny”. Nr 161, s. 2, 21-22 lipca 1975.
- ↑ a b Miejsca pamięci narodowej. Obóz w Olchowcach. „Nowiny”. Nr 79, s. 3, 22 kwietnia 1982.
- ↑ a b Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 189, Tabela Nr 4. s. 3..
- ↑ Dz.U. 1972 nr 43, poz. 274. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 6 października 1972 r. w sprawie zmiany granic miasta Sanoka w województwie rzeszowskim. isap.sejm.gov.pl. [dostęp 2019-08-09].
- ↑ a b Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 189.
- ↑ Andrunik. ZBoWiD 1986 ↓, s. 188, Tabela Nr 4. s. 3..
- ↑ Jarosz 1994 ↓, s. 12.
Bibliografia
edytuj- Księga więźniów śledczych 1942-1944. Sanok: Archiwum Państwowe w Rzeszowie, Oddział w Sanoku (zespół 134, sygn. 101), 1944.
- Czesław Cyran, Antoni Rachwał. Eksterminacja ludności na Sanocczyźnie w latach 1939–1944. 5. Masowe egzekucje ludności. c) Egzekucje w Olchowcach na „starej strzelnicy”. „Rocznik Sanocki”. Tom IV, s. 46-47, 1979. Wydawnictwo Literackie.
- Emil Garlicki: Przewodnik. Szlakiem miejsc pamięci narodowej. Sanok: ZBoWiD, 1985, s. 1-39.
- Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986.
- Marian Jarosz: Katalog miejsc pamięci, walki i męczeństwa z terenu byłego powiatu sanockiego. Sanok: 1994, s. 1-52.
- Andrzej Brygidyn: Kryptonim „San”. Żołnierze sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: Społeczny Komitet Wydawniczy „San”, 1992.
- Franciszek Oberc: Pomniki i tablice pamiątkowe Sanoka. Sanok: 1998. ISBN 83-909787-1-7.