Dyptyk z Melun
Dyptyk z Melun (znany również jako Madonna z Dzieciątkiem wśród Aniołów, Dyptyk Etienne'a Chevaliera) – dyptyk francuskiego malarza Jeana Fouqueta.
| |
| Autor | |
|---|---|
| Data powstania |
ok. 1450 |
| Miejsce przechowywania | |
| Miejscowość | |
| Lokalizacja |
Gemäldegalerie; Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, |
Powstanie dyptyku
edytujDyptyk został namalowany na zlecenie skarbnika i sekretarza króla Karola VII, Stefana Chevaliera i pierwotnie znajdował się w całości w kościele Dziewic w Melun nad grobem Agnès Sorel. Według XVII-wiecznego znawcy sztuki Denisa Goedefroya dyptyk był osadzony w szerokiej ramie obitej błękitnym aksamitem z perłowym inicjałem litery E (Etienne) ozdobionymi złotymi i srebrnymi kokardami w kształcie ósemek[1][2]. Obecnie lewy panel znajduje się w berlińskiej Galerii Malarstwa, a prawy w Antwerpii tymczasowo w Museum Aan de Stroom, do czasu ukończenia remontu Królewskiego Muzeum Sztuk Pięknych (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten).
Opis dyptyku
edytuj
Dwa panele, choć namalowane w tym samym czasie, różnią się od siebie stylem, w jakim zostały wykonane. Panel lewy przedstawia klęczącego donatora w czerwonej tunice wraz ze swoim patronem św. Stefanem. Święty w prawej ręce trzyma Biblię a na niej kamień, prawdopodobnie pięściak[4], symbolizujący jego ukamienowanie. Z tyłu głowy spływa krew z zadanej mu śmiertelnej rany. Postacie znajdują się w pomieszczeniu, najprawdopodobniej w kościele. Fouquet zastosował tu niderlandzki realizm postaci oraz włoski sposób przedstawiania perspektywy wnętrza, co było cechą rodzącego się renesansu. Prawa strona dyptyku przedstawia Dziewicę z Dzieciątkiem na ręku w otoczeniu aniołów i cherubinów. Ta część została namalowana bez głębi, na modę malarstwa gotyckiego, z charakterystycznym płaskim stylem przedstawiania postaci. Postać Dzieciątka jest nienaturalnie duża, w swym stylu przypomina malowane postacie Jezusa Uccella. Z jego lewego oka spływa łza, a palec lewej ręki wskazuje na matkę.
Dyptyk podzielony na dwie strony zgodnie z ikonografią średniowieczną przedstawia dwie strony jako podział na realistyczny świat ziemski (strona lewa) i surrealistyczny niebański świat (strona prawa).
Kontrowersje wokół obrazu
edytujMadonna została przedstawiona na pozór w sposób konwencjonalny, zgodnie z ówczesną modą: w królewskich gronostajowych szatach, z koroną na głowie wypełnioną perłami, co wynosiło ją na królową nieba i ziemi. Obraz wywołał jednak duże kontrowersje, zrozumiałe dopiero po dokładnym zapoznaniu się z historią przedstawionych postaci – donatora i modelki.
Fundatorem dzieła był Etienne Chevalier, sekretarz królewski. Postacią, która pozowała jako Madonna, była Agnès Sorel (świadczą o tym i inne jej portrety), dama honorowa dworu księżnej andegaweńskiej Izabeli oraz metresa króla Karola VII i matka jego trzech córek. Była również kochanką Chevaliera, który był wykonawcą jej testamentu, co może tłumaczyć powstanie dyptyku i umieszczenie na nim portretu metresy. Dzieło powstało zaraz po śmierci Sorel[5], co czyni je konterfektem pośmiertnym a zarazem hołdem miłosnym donatora. Madonna ma modnie podniesione czoło, nienaturalnie czerwone usta oraz odsłoniętą lewą pierś. W średniowieczu jak i w renesansie Matka Boska przedstawiana z dzieciątkiem często ma odsłonięta pierś, co miało symbolizować Madonnę karmiącą i jej macierzyństwo[6]. Fouquet wbrew zwyczajowi odsłonił jednak lewą pierś. Ta strona zgodnie ze zwyczajem ikonografii chrześcijańskiej symbolizuje stronę diabelską, co nadaje jemu bardziej wyraz erotyczny niż święty[7]. Pierś Madonny ma kształt kulisty przypominający jabłko, co raczej nasuwa skojarzenia do "jabłka miłości" i elżbietańskiego zwyczaju wkładania jabłka pod gorset damy, by takowe wzbogacone wonią kobiecą, można było wręczyć rycerzowi jako body odour (zapach ciała). Podobny efekt próbował osiągnąć Jan Gossaert w swoim obrazie Danae (1527).
Chłód i brak kontaktu wzrokowego Madonny z widzem zdaje się potęgować świecki obraz kobiety cudzołożnej, oddalając się tym samym od wizerunku Świętej Dziewicy. Późniejsi znawcy sztuki obraz ten okrzyknęli przykładem profanacji i "dekadenckiej bezbożności" (Johan Huizinga – 1919) lub "rekordowo zmysłowym wizerunkiem Madonny pośród wszystkich wykonanych w średniowieczu" (Joan Evans 1948)[8].
Po interwencji Ludwika XI, Chevalier zdjął obraz i na pewien czas zawiesił go nad grobem swojej żony Katarzyny Budé. Tym samym przedstawienie kochanki męża znalazło się nad grobem jego prawowitej małżonki.
Przypisy
edytuj- ↑ Zob. Malarstwo białego człowieka, t. 1, s. 289.
- ↑ Denis Godefroy, Remarques sur l'histoire de Charles VII, Paris 1661. Informacja podana za: Dictionary of Art, 1996, t. 11, s. 352.
- ↑ Reading about... Agnès Sorel, la Dame de Beauté
- ↑ XV-wieczny obraz religijny skrywał tajemnicę. Archeolodzy dostrzegli na nim przedmiot sprzed pół miliona lat
- ↑ Jej śmierć nastąpiła prawdopodobnie z winy syna króla Ludwika XI, który nie mógł pogodzić się z wpływem faworytki na swojego ojca i odsunięciem od władzy i łoża własnej matki.
- ↑ Symbol Madonny karmiącej małego Jezusa jest rozumiany jako "Pierwsza Wieczerza".
- ↑ Według legend niektórzy święci odpychali lewą pierś matki i posilali się tylko z piersi prawej. W starożytności lewa strona symbolizowała pierwiastek żeński, zaś prawa męski.
- ↑ Za Malarstwo białego człowieka W. Łysiak, t. 1, s. 292.
Bibliografia
edytuj- Waldemar Łysiak: Malarstwo białego człowieka. T. 1. Warszawa: Nobilis, 2009. ISBN 978-83-60297-31-5.
- Wielki słownik malarzy. Warszawa: HPS, 2006. ISBN 83-60688-16-8.