Jan Gossaert

Jan Gossaert
	; Autoportret (1515-20)
Imię i nazwisko	Jan Gossaert, zw. Mabuse
Data i miejsce urodzenia	ok. 1478 ; Maubeuge
Data i miejsce śmierci	1532 ; Breda
Dziedzina sztuki	Malarstwo, rysunek, grafika
Epoka	Renesans, manieryzm, italianizm
	Multimedia w Wikimedia Commons

Jan Gossaert^[1], zw. Mabuse^[2] (ur. ok. 1478 w Maubeuge, zm. w 1532 w Bredzie) – niderlandzki malarz, rysownik i rytownik okresu renesansu, główny reprezentant italianizmu w malarstwie niderlandzkim XVI w.

Życiorys

Uczył się zapewne w Bredzie lub Brukseli, być może w warsztacie Gerarda Davida. W 1503 został mistrzem w gildii św. Łukasza w Antwerpii pod nazwiskiem Jennyn de Hainaut. W 1508 został nadwornym malarzem książąt Burgundii. Na przełomie 1508/1509 towarzyszył Filipowi Burgundzkiemu w podróży do Włoch. Odwiedził Florencję, Rzym, Weronę i Wenecję. Tam zapoznał się z dziełami Andrei Mantegni, rzeźbą florencką oraz sztuką starożytnego Rzymu. Po powrocie do Niderlandów działał m.in. w Brukseli, Mechelen na dworze Małgorzaty Austriackiej oraz w Utrechcie. Ok. 1524 przeszedł na służbę Adolfa Burgundzkiego, markiza Veere i osiadł w Middelburgu.

Twórczość

Malował obrazy religijne i mitologiczne oraz portrety. Swoje prace sygnował „Jennin Gossart” lub „Joannes Malbodius”. Zachowało się ok. 80 jego obrazów oraz liczne rysunki (studia anatomiczne, akty, widoki klasycznej architektury). Zajmował się również grafiką.

Szczególnie upodobał sobie tematykę religijną. Malował niewielkich rozmiarów gotycyzujące tryptyki i dyptyki ołtarzowe oraz bardzo liczne i urozmaicone przedstawienia Madonny z Dzieciątkiem, często na tle italianizującej architektury. W pierwszym okresie twórczości (1509-13) pozostawał pod wpływem manieryzmu antwerpskiego (Ołtarz Świętej Rodziny, Tryptyk Malvagna) oraz tradycji malarstwa wczesnoniderlandzkiego Gerarda Davida, Hugona van der Goesa, a przede wszystkim Jana van Eycka (Chrystus z Marią i św. Janem, Św. Donacjan, Dyptyk Antonia Siciliano). Przełomem okazał się obraz Św. Łukasz malujący Madonnę (1515), łączący osiągnięcia sztuki włoskiej (sceneria klasycznej architektury, perspektywa geometryczna, mistrzowski światłocień) z elementami sztuki gotyckiej i północnoeuropejskiej (drobiazgowość, nadmiar elementów dekoracyjnych, bogactwo zdobień).

Miarę swego talentu przejawił w kompozycjach mitologicznych. Na zlecenie księcia Filipa Burgundzkiego wykonał w l. 1515-20 dekoracje do jego pałacu w Souburgu k. Middelburga. Stworzył serię naturalnej wielkości postaci mitologicznych, która nie przetrwała do naszych czasów. Zachowało się jedynie kilka mniejszych rysunków i grafik przedstawiających wersje dekoracji (Mars i Wenus, Herkules i Anteusz, Hermafoodyta i Salmacis) oraz jedyny wielkoformatowy obraz Neptun i Amfitryta (1516). Widać w nich wpływ rzeźby greckiej i rzymskiej oraz podpatrzoną u Mantegni umiejętność wiązania wielkich nieruchomych postaci z występującą w tle architekturą świątynną. Były to pierwsze akty świeckie w sztuce niderlandzkiej. Do tematyki mitologicznej powrócił w latach 20. XVI w. w niewielkich kompozycjach Wenus i Amor, Herkules i Dejanira, Wenus, Danae. Korzystając z miedziorytów Albrechta Dürera wykonał też liczne przedstawienia Adama i Ewy.

Był też wybitnym portrecistą. Jego portrety (Szlachcic, Kupiec, Dziewczynka), tworzone w duch północnego realizmu, odznaczają się wnikliwą charakterystyką psychologiczną, prostotą kompozycji i doskonałością w odtwarzaniu różnych faktur: ciała, włosów, papieru, tkanin i klejnotów.

Wywarł duży wpływ na romanistów niderlandzkich pierwszej połowy XVI w. m.in. Jna van Scorela, który krótko był jego uczniem, Lucasa van Leydena oraz Maartena van Heemskercka.

Biograf Karel van Mander nazywał go: „jednym z pierwszych, którzy przynieśli z Italii do Flandrii właściwy sposób komponowania i malowania scen ukazujących nagie postacie i inne tematy poetyckie, jakich wcześniej nie malowano w naszym kraju” (1604)^[3]. Surowiej oceniał go Dürer: „Lepszy w wykonaniu niż w pomyśle”^[4].

Dzieła

Tryptyk Świętej Rodziny - 1501-7, National Museum of Ancient Art, Lizbona
- Święta Rodzina - 50 × 31,5 cm (część środkowa)
- Św. Katarzyna - 47.5 × 12,5 cm (lewe skrzydło)
- Św. Barbara - 47.5 × 12,5 cm (prawe skrzydło)
Portret Jeana Carondeleta - 1503-8, 40 x 29 cm, Toledo Museum of Art
Maria Magdalena - 1506-8, 29 x 22 cm, National Gallery w Londynie
Adam i Ewa - 1507-8, 56,5 x 37 cm, Muzeum Thyssen-Bornemisza, Madryt
Święta rodzina - 1507-08, 46 x 33 cm, J. Paul Getty Museum, Los Angeles
Dyptyk Antonia Siciliano - ok. 1508-9, Galleria Doria Pamphilij, Rzym
- Madonna z Dzieciątkiem - 40,2 x 22 cm (lewe skrzydło)
- Antonio Siciliano i św. Antoni - 40,2 × 22 cm (prawe skrzydło)
Adam i Ewa - ok. 1510, 57 x 37 cm, Muzeum Thyssen-Bornemisza, Madryt
Pokłon Trzech Króli - 1510-15, 177 x 161 cm, National Gallery w Londynie
- Pokłon Trzech Króli - część środkowa
- Madonna z Dzieciątkiem w chwale - lewe skrzydło
- Zesłanie Ducha Świętego - prawe skrzydło
Chrystus z Marią i ze św. Janem - 1510-15, 122 x 133 cm, Prado, Madryt
Chrystus na Górze Oliwnej - ok. 1510, 85 x 63 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Tryptyk Malvagna - 1511, Galleria Regionale della Sicilia, Palermo
- Madonna z Dzieciątkiem i muzykującymi aniołami - 45,5 x 35 cm (część środkowa)
- Św. Katarzyna - 45,5 x 17,5 cm (lewe skrzydło)
- Św. Dorota - 45,5 x 17,5 cm (prawe skrzydło)
Św. Łukasz malujący Madonnę - 1513-15, 230 x 205 cm, Galeria Narodowa, Praga
Pokłon Trzech Króli - 1515, 177 x 162 cm, National Gallery w Londynie
Św. Donacjan z Reims - 1516, 34 x 43 cm, Musée des Beaux-Arts, Tournai (skrzydło ołtarza)
Neptun i Amfitryta - 1516, 188 x 124 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Matka Boska z Leuven - ok. 1516, 45 x 39 cm, Prado, Madryt
Dyptyk Jeana Carondeleta - 1517, Luwr, Paryż
- Portret Jeana Carondeleta - 42,5 x 27 cm (lewe skrzydło)
- Madonna z Dzieciątkiem - 42,5 x 27 cm (prawe skrzydło)
- Martwa natura wanitatywna - 42,5 x 27 cm + 42,5 x 27 cm (rewersy)
Herkules i Dejanira - 1517-23, 30 x 17 cm, Hunterian Museum and Art Gallery, Glasgow
Dziewczynka z astrolabium - 1520, 38 x 29 cm, National Gallery w Londynie
Floris van Egmond - ok. 1520, 40 x 29 cm, Mauritshuis, Haga
Święty Łukasz malujący Madonnę - ok. 1520, 110,5 x 83,5 cm, Kunsthistorisches Museum Wien, Wiedeń
Metamorfoza Hermafrodyty i Salmakis - ok. 1520, 32,8 x 21,5 cm, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
Madonna z Dzieciątkiem - ok. 1520, 25 x 20 cm, Mauritshuis, Haga
Madonna z Dzieciątkiem - ok. 1520, 39 x 27 cm, National Gallery w Londynie
Zdjęcie z krzyża - ok. 1520, 141 x 107 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg
Portret benedyktyna - ok. 1520, 37 x 25 cm, Luwr, Paryż
Madonna z Dzieciątkiem - ok. 1520, 85 x 57 cm, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Madonna z Dzieciątkiem - 1520-30, 88,5 x 69,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie^[5]
Chrystus Boleściwy - 1520-30, 22,5 × 17,5 cm, Kolekcja „Europeum” Muzeum Narodowego w Krakowie
Wenus i Amor - 1521, 32 x 24 cm, Musées royaux des Beaux-Arts, Bruksela
Wenus - ok. 1521, 59 x 30 cm, Pinacoteca dell’Accademia dei Concordi, Rovigo
Skrzydła tryptyku - 1521, Toledo Museum of Art, Toledo (Ohio)
- Św. Jan Chrzciciel - 120 x 47 cm (lewe skrzydło wewnętrzne)
- Św. Piotr - 120 x 47 cm (prawe skrzydło wewnętrzne)
- Zwiastowanie - 120 x 47 cm (skrzydła zewnętrzne)
Adam i Ewa w raju - 1525, 170 x 114 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Peleus i Tetyda z młodym Achillesem - 1525-27, 78,2 x 65,3 cm, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków
Portret szlachcica - 1525-28, 56 x 43 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Portret mężczyzny z różańcem - 1525-30, 69 x 49 cm, National Gallery w Londynie
Portret dzieci króla Chrystiana II Oldenburga - 1526, 34 x 46 cm, Royal Collection, Hampton Court
Danae - 1527, 114 x 95,5 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Madonna z Dzieciątkiem - 1527, 31 x 24 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
Madonna z Dzieciątkiem - 1527, 31 x 25 cm. Stara Pinakoteka, Monachium
Madonna z Dzieciątkiem - ok. 1527, 63 x 50 cm, Prado, Madryt
Portret kupca - 1530, 63,6 x 47,5 cm, National Gallery w Londynie
Portret mężczyzny - ok. 1530, 36,6 x 28,7 cm, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie
Cybele i Saturn - ok. 1530, 131 x 110 cm, Bowes Museum, Barnard Castle
Portret Henryka III von Nassau - 1530-32, 44 x 33 cm, Museu Nacional d’Art de Catalunya, Barcelona
Madonna z Dzieciątkiem - 1532, 34 x 25 cm, National Gallery of Art, Waszyngton

Przypisy

↑ Wym. Chosart.
↑ Przydomek wywodzi się od dawnej wersji nazwy miasta urodzenia malarza.
↑ Muzeum Prado. Arcydzieła malarstwa, Warszawa 2011, s. 367-8.
↑ Sztuka. Ilustrowany przewodnik, red. A. Graham-Dixon, Warszawa 2010, s. 154.
↑ Własność Muzeum Sztuki w Łodzi.

Bibliografia

WendyW. Beckett WendyW., 1000 arcydzieł, EwaE. Gorządek (tłum.), Warszawa: Arkady, 2001, ISBN 83-213-4218-3, OCLC 749354342 .
Adam Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, t. 1, Warszawa: PWN, 1983, ISBN 83-01-03173-5
Robert Genaille, Słownik malarstwa holenderskiego i flamandzkiego, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1975.
Robert Genaille, Maciej Monkiewicz, Antoni Ziemba: Encyklopedia malarstwa flamandzkiego i holenderskiego, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe; Wydaw. Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-221-0686-6
Leksykon malarstwa od A do Z, Warszawa: Muza S.A., 1992, ISBN 83-7079-076-3
Christine Stukenbrock, Barbara Toepper, Arcydzieła malarstwa europejskiego, Koenigswinter: h. f. ullmann, 2007, ISBN 978-3-8331-2131-9
Stefano Zuffi, Wielki słownik malarzy, t. 2, Warszawa: HPS, 2006, ISBN 83-60688-16-8

Linki zewnętrzne

[1] Wym. Chosart.

[2] Przydomek wywodzi się od dawnej wersji nazwy miasta urodzenia malarza.

[3] Muzeum Prado. Arcydzieła malarstwa, Warszawa 2011, s. 367-8.

[4] Sztuka. Ilustrowany przewodnik, red. A. Graham-Dixon, Warszawa 2010, s. 154.

[5] Własność Muzeum Sztuki w Łodzi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]