Wikipedia

Czarna Sotnia

rosyjski ruch polityczny

Czarna Sotnia (ros. Чёрная сотня) – rosyjski ruch polityczny, który ukształtował się na początku XX wieku w Imperium Rosyjskim w okresie rewolucji 1905 roku. Ruch ten odwoływał się do idei radykalnie nacjonalistycznych i konserwatywnych. Czarnosecińcy byli zwolennikami idei samowładztwa carskiego, występowali przeciwko jakimkolwiek zmianom w ustroju Imperium Rosyjskiego, opowiadali się za rusyfikacją wszystkich narodowości zamieszkujących Imperium, szerzeniem prawosławia oraz prezentowali postawy ksenofobiczne.

Czarnosecinna demonstracja poparcia dla cara Mikołaja II w Odessie, październik 1905
Religijna procesja organizowana przez Czarną Sotnię, 1907

Najważniejsze organizacje czarnosecinne to: Związek Narodu Rosyjskiego (najsilniejsza[1]), Rosyjska Partia Monarchistyczna i Związek św. Michała Archanioła.

Początkowo pojęcie czarna sotnia (lub w liczbie mnogiej, czarne sotnie), ukute przez rosyjską prasę liberalną[2], oznaczało jedynie bojówki związane z wymienionymi wyżej organizacjami, dokonujące pogromów Żydów w Imperium Rosyjskim. Z czasem zaczęło ono obejmować całość ruchu i było używane w tym znaczeniu także przez samych jego działaczy[1]. Posługując się nim, odwoływali się do terminu znanego z XII-wiecznych latopisów, gdzie „czarna sotnia” była synonimem czarnoziemu, ziemi dającej chleb, a pracujących na niej „czarnych ludzi” przedstawiano jako obrońców caratu, uczestników pospolitego ruszenia przeciwko wrogom kraju[3].

Termin Czarna sotnia jako kolokwializm bywa stosowana jako synonim ruchów i bojówek skrajnie prawicowych, faszystowskich i antysemickich w Europie (np. przez Michała Soskę[2]).

Ideologia Czarnej Sotni

edytuj

Organizacje czarnosecinne łączyła skrajnie nacjonalistyczna, rosyjska (wielkoruska) ideologia[1]. W polityce opowiadały się one za zachowaniem systemu absolutyzmu carskiego, odmawiając legalności Dumie i zgadzając się co najwyżej na funkcjonowanie soboru ziemskiego jako ciała doradczego[1]. Czarna Sotnia podkreślała oddanie Rosyjskiemu Kościołowi Prawosławnemu i „Rosji jednej i niepodzielnej”. Związek Narodu Rosyjskiego domagał się także zachowania obszcziny na wsi, ustanowienia ubezpieczeń społecznych i skrócenia dnia pracy dla robotników, utworzenia państwowego sektora bankowego, powszechnego obowiązku szkolnego. Aktywnie zwalczała ruch socjalistyczny i liberalny, ruchy separatystyczne i niepodległościowe narodów Imperium Rosyjskiego, a także masonerię. Czarna Sotnia uznawała Ukraińców i Białorusinów za część wielkiego narodu rosyjskiego, w myśl idei „Świętej Rusi” i trójjedynego narodu rosyjskiego.

Czarna Sotnia była ruchem antysemickim[2][1][4]. Jej działacze obarczali Żydów odpowiedzialnością za konflikty społeczne, uważając ich za głównych i najaktywniejszych wrogów Rosji i samodzierżawia. Popierali pogromy, domagali się wydania Żydom zakazu nauki w szkołach publicznych i zakładania własnych szkół, utrzymania zakazu osiedlania się poza tzw. strefą osiedlenia, zakazu zatrudnienia Żydów w administracji, szkolnictwie, farmacji, medycynie, księgarstwie i prasie, służby w armii, czy nawet wysiedlenia ich do Palestyny[2].

Nicholas V. Riasanovsky określa ideologię Czarnej Sotni jako protofaszystowską[5]. Andrzej Andrusiewicz pisze, że twórcy pierwszych organizacji czarnosecinnych zrzeszali się w celu obrony panującego porządku prawnego (samodzierżawia) i twierdzi, że hasła głoszone przez nie miały szowinistyczny charakter[6].

Historia

edytuj

Powstanie i rozwój organizacji czarnosecinnych

edytuj

Skrajnie nacjonalistyczne i konserwatywne organizacje zaczęły na szeroką skalę powstawać w Rosji na przełomie lat 1905 i 1906, po ogłoszeniu przez Mikołaja II manifestu październikowego. Środowiska konserwatywne przyjęły jego ogłoszenie nieprzychylnie[1]. W październiku 1905 swoją działalność rozpoczął zarejestrowany kilka miesięcy wcześniej Związek Narodu Rosyjskiego, którego przywódcami byli Aleksandr Dubrowin, Władimir Puryszkiewicz i Nikołaj Markow[1], jego utworzenie zainspirował Arseniusz, ihumen monasteru Zmartwychwstania Pańskiego w eparchii nowogrodzkiej, a głównym fundatorem był kupiec Iwan Baranow[7]. Związek był popierany przez cara i współfinansowany przez niego[1]. 4 czerwca 1907 Mikołaj II depeszował do Dubrowina:

Jestem przekonany, że obecnie wszyscy prawdziwie rdzenni i wierni Rosjanie, synowie bezgranicznie ukochanej ojczyzny, zespolą się jeszcze bardziej i pomnażając stale swe szeregi dopomogą mi w osiągnięciu pokojowej odnowy naszej świętej i wielkiej Rosji i udoskonalenia bytu jej wielkiego narodu. Niechaj więc Związek Narodu Rosyjskiego będzie mi niezawodną podporą, święcąc wszystkim i w każdych okolicznościach przykładem praworządności porządku[8]

Według Andrzeja Andrusiewicza korzeni Czarnej Sotni należy jednak doszukiwać się w czasach Aleksandra III, gdy promonarchistyczna szlachta, wojskowi, duchowni, urzędnicy i inteligenci popierający samodzierżawie postanowili utworzyć organizacje, także paramilitarne, które mogłyby toczyć czynną walkę z narodowolcami i innymi grupami rewolucyjnymi, posługującymi się terrorem indywidualnym[3]. Za prekursora organizacji uznać można założoną w 1881 r. Świętą Drużynę[9]. Kolejnym krokiem na rzecz konsolidowania sił monarchistycznych było utworzenie w 1901 r. przez konserwatywnych polityków, duchownych i artystów Rosyjskiego Zgromadzenia[10]. Organizacja ta w momencie powstania liczyła 120 osób, ale do 1903 r. rozrosła się do 1600[10].

Po rozwiązaniu II Dumy w Związku Narodu Rosyjskiego doszło do rozłamu, po którym Władimir Puryszkiewicz powołał do życia Związek św. Michała Archanioła[1]. Organizacje nacjonalistyczne powstawały także na prowincji; część z nich szybko zakończyła działalność, inne dołączały do Związku Narodu Rosyjskiego jako lokalne oddziały[11]. Najważniejszymi z nich były Biały Sztandar z Niżnego Nowogrodu, Tambowski Związek Rosjan, Związek Prawosławnych Rosjan w guberni włodzimierskiej, Bractwo Ruskie w Kijowie. W 1907 r. powstała ogólnokrajowa monarchistyczna organizacja kobieca - Związek Kobiet Rosyjskich[12]. W kwietniu 1905 r. w Moskwie utworzona została Rosyjska Partia Monarchistyczna[12].

Jak twierdzi Bazylow, działalność organizacji czarnosecinnych przyczyniała się do tworzenia w Rosji końca pierwszej dekady XX wieku atmosfery szowinizmu, nienawiści do narodów innych niż rosyjskich i wyznań innych niż prawosławne[13]. Jak pisał ten sam autor

Najgorsze i najtragiczniejsze było ciągłe, nieustanne podtrzymywanie atmosfery zaciekłej i bezwzględnej nienawiści, ciągłe odgrażanie się niemal wszystkim nie-Rosjanom i nieprawosławnym, potworne inwektywy podczas różnych zgromadzeń i na łamach czarnosecińskich organów[11].

Według Hellera, organizacje skrajnie prawicowe rozpętały w Rosji terror[14][a]. Chronologicznie nastąpił on jednak po trzech dekadach stałego posługiwania się metodami terrorystycznymi przez przeciwników caratu (m.in. Narodnaja Wola)[15]. W listopadzie 1908 w Kazaniu na tzw. zjeździe patriotycznym ogłoszono idee liberalizmu przyczyną wybuchu rewolucji 1905 roku, zaś ich propagowanie - metodą, za pomocą której wrogowie Rosji usiłują ją opanować[13]. Zjazd z jesieni 1909 (w Moskwie) ogłosił wrogami kraju nie tylko socjaldemokratów i kadetów, ale i oktiabrystów[13]. Mikołaj II niekiedy krytykował szczególnie agresywne działania czarnosecińców i nigdy oficjalnie nie poparł żadnego antysemickiego wystąpienia, jednak stawał w obronie aresztowanych działaczy skrajnych organizacji monarchistycznych[4].

Zwolennicy Czarnej Sotni rekrutowali się przede wszystkim spośród ziemiaństwa, duchowieństwa[11], zamożniejszych chłopów oraz niższej miejskiej klasy średniej[5], jak również konserwatywnej inteligencji[2]. Do Związku Narodu Rosyjskiego szczególnie chętnie przystępowali przemysłowcy i kupcy[4]. Rosyjskie organizacje nacjonalistyczne nigdy nie uzyskały masowej bazy społecznej[11]. Ich działacze przyznawali przy tym, że część aktywistów wstępowała do organizacji czarnosecinnych w nadziei na karierę[11]. Związek Narodu Rosyjskiego najlepiej zorganizowany był i najwięcej zwolenników znalazł w guberniach ukraińskich[16]. Według Andrusiewicza Czarna Sotnia stała się pierwszą siłą polityczną, przyciągającą arystokratów, generałów, wysokich hierarchów cerkiewnych, wybitnych twórców[17]. Związek Narodu Rosyjskiego doszedł do liczby miliona członków i miliona zwolenników. Otrzymywał on w sekrecie dotacje od tajnej policji [od kiedy?][17].

W latach 1908–1912 Związek św. Michała Archanioła wydał dziesięciotomową Księgę żałoby rosyjskiej, w której zawarto życiorysy ofiar terroru rewolucyjnego ostatnich lat z komentarzami opisującymi ogólną sytuację w Rosji jako czas buntu prowadzącego do upadku Świętej Rusi[13].

Po roku 1908 aktywność organizacji Czarnej Sotni spadła, jednak nie ustała zupełnie[11]. Nadal działała szowinistyczna prasa, atakując mniejszości narodowe w Rosji, oskarżając je o chęć obalenia państwa rosyjskiego i wzywając do ich rusyfikacji. Atakowano również rosyjskich liberałów i inteligencję. Przedstawiane tezy uzasadniano argumentami odnoszącymi się do historii Rosji oraz do polityki bieżącej (w ocenie Bazylowa - nierzetelnymi)[18].

Organizacje czarnosecinne zostały oficjalnie zdelegalizowane po rewolucji lutowej w 1917 r[19]. Po rewolucji październikowej i wybuchu wojny domowej dawni czarnosecińcy udali się na emigrację lub walczyli po stronie białych, wykazując się niekiedy wyjątkowym okrucieństwem. Aresztowani przez bolszewików działacze byli skazywani na śmierć[19].

Organizacje nacjonalistyczne w Dumie

edytuj

Reprezentacja skrajnych nacjonalistów w Dumie (kolejnych kadencji) była niewielka (kilkudziesięcioosobowa frakcja na prawicy). W ocenie Bazylowa utożsamiani z tą ideologią deputowani (Puryszkiewicz, Markow, Gieorgij Zamysłowski) słynęli z ekscentrycznego i butnego zachowania, skrajnie szowinistycznych wystąpień[13]. Nie mieli przy tym skoordynowanego programu, a skład frakcji ulegał wahaniom[20].

Rosyjski Kościół Prawosławny a Czarna Sotnia

edytuj
 
Antoni (Chrapowicki), arcybiskup wołyński i żytomierski, jeden z hierarchów prawosławnych najbardziej zaangażowanych w popieranie Czarnej Sotni
 
Metropolita petersburski i ładoski Pitirim działał w Związku Narodu Rosyjskiego

Konserwatywni hierarchowie Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego uznali wydany w 1905 ukaz o częściowej tolerancji religijnej (umożliwiający legalną konwersję z prawosławia na inne wyznanie chrześcijańskie) za drogę prowadzącą do szerzenia katolicyzmu w Rosji[21]. Z organizacjami czarnosecinnymi związany był szereg hierarchów i duchownych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Spośród biskupów do Związku Narodu Rosyjskiego należeli m.in. Agatangel (Prieobrażenski)[22], Aleksy (Simanski)[23], Anatol (Kamienski)[24], Andronik (Nikolski)[25], Dionizy (Sosnowski)[26], Dionizy (Waledyński)[27], Efrem (Kuzniecow)[28], Eulogiusz (Gieorgijewski)[29], Hermogen (Dołganiow)[30], Innocenty (Jastriebow)[31], Makary (Niewski)[32], Mitrofan (Krasnopolski)[33], Paweł (Galkowski)[34], Serafin (Cziczagow)[35], Serafin (Gołubiatnikow)[36]. Biskup Makary (Gniewuszew) był jednym z liderów Rosyjskiego Związku Monarchistycznego[37]. Spośród białego duchowieństwa honorowym członkiem Związku Narodu Rosyjskiego był Jan Kronsztadzki[38], zaś współzałożycielem tejże organizacji - Joann Wostorgow[28].

Szczególnie zaangażowane w ruch nacjonalistyczny było duchowieństwo prawosławne działające na zachodnich ziemiach Imperium Rosyjskiego (ziemie zagarnięte w czasie trzech rozbiorów Polski). Konwersje byłych wiernych unickiej diecezji chełmskiej, zmuszonych w 1875 do przyjęcia prawosławia, na katolicyzm obrządku łacińskiego, wywołały u prawosławnych kapłanów Chełmszczyzny, Wołynia i Podlasia poczucie zagrożenia. Na Wołyniu powstało 1000 lokalnych oddziałów Związku Narodu Rosyjskiego – w 300 duchowni prawosławni pełnili funkcje przewodniczących[21]. Arcybiskup wołyński i żytomierski Antoni popierał taką postawę podległych mu kapłanów[21] i sam głosił idee Czarnej Sotni[39]. Szczególnym ośrodkiem skrajnego nacjonalizmu rosyjskiego stała się Ławra Poczajowska po objęciu godności jej namiestnika przez archimandrytę Witalisa (Maksimienkę), działacza Związku Narodu Rosyjskiego. Jak pisze Włodzimierz Osadczy:

Wydawnictwa ławry zamieniły się w bardzo agresywne, antysemickie, wrogie wszelkim "nierosyjskim" siłom pisma, zawzięcie zwalczające katolicyzm, mazepiństwo[b], zgniły Zachód itd. Rażąco niechrześcijański duch przesiąkający wydawnictwa Ławry zmuszał do dystansowania się od nich nawet wysokich hierarchów Cerkwi z "obozu patriotycznego"[21][c]

Archimandryta Witalis regularnie jeździł do Petersburga i konsultował swoje poczynania z najwyższymi władzami kraju[40].

Stanowisko przeciwne w kwestii rosyjskiego ruchu monarchistyczno-nacjonalistycznego reprezentował metropolita petersburski i ładoski Antoni, sprawujący urząd w latach 1898–1912. Konsekwentnie opowiadał się on za nieangażowaniem się duchownych w żadnych organizacjach politycznych, sam odmówił udzielenia poparcia Związkowi Narodu Rosyjskiego[41]. Podobne stanowisko reprezentował w czasie rewolucji 1905 i w latach następnych arcybiskup nowogrodzki Guriasz[42].

Zbrodnie czarnosecińców

edytuj

Pogromy Żydów

edytuj
Osobny artykuł: Pogromy Żydów w Imperium Rosyjskim.

18 października 1905 doszło do pierwszego pogromu zainspirowanego przez działaczy czarnosecinnych[1], zjawisko pogromów było jednak starsze niż organizacje monarchistyczne[4]. Ataki na ludność żydowską łączyły się często z demonstracjami lojalności wobec cara. Czarnosecińcy dopuszczali się aktów wandalizmu, grabieży i morderstw w dzielnicach żydowskich[1].

Ataki na działaczy ruchu robotniczego

edytuj

Wszystkie organizacje czarnosecinne zawarły w swoich programach żądanie bezwzględnego zwalczania przez carat ruchów rewolucyjnych. Czarnosecińcy wielokrotnie atakowali manifestacje robotnicze i socjalistyczne[1]. Ofiarami Czarnej Sotni padli m.in. działacze robotniczy Nikołaj Bauman i Fiodor Afanasjew[1].

Ataki na polityków demokratycznych

edytuj

Czarna Sotnia organizowała zamachy na osoby uznane za wrogów Rosji – w takich okolicznościach zginęli deputowani do dumy Grigorij Jollos, Michaił Herzenstein i Andriej Karawajew[14]. Nie powiódł się natomiast zamach na Sergieja Wittego[14].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Autor ten podkreśla przy tym, że w tym samym czasie kampanię terroru rozpętały także organizacje rewolucyjne, zabijając 9 tys. osób. Por. Heller M.: Historia Imperium Rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009, s. 688. ISBN 978-83-05-13522-1.
  2. ↑ Tj. ukraiński ruch narodowy.
  3. ↑ „Obóz patriotyczny” – jedno z określeń rosyjskiego ruchu nacjonalistycznego, jakim posługiwali się jego działacze. Działalność Ławry Poczajowskiej na polu politycznym krytykował w swojej autobiografii Put' mojej żizni metropolita Eulogiusz (Gieorgijewski), sam działacz czarnosecinny i deputowany prawosławnych guberni lubelskiej i siedleckiej do II i III Dumy, związany w parlamencie ze skrajną prawicą; w kolejnych latach wycofał się z niektórych głoszonych wtedy poglądów.

Przypisy

edytuj
Tę sekcję należy dopracować:
zastosować transkrypcję przewidzianą dla jęz. rosyjskiego.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m Bazylow L.: Dzieje Rosji. 1801-1917. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977, s. 479-480.
  2. ↑ a b c d e Michał Soska: Za Świętą Ruś. Współczesny nacjonalizm rosyjski - zarys ideologii. Warszawa: von borowiecky, 2009. ISBN 978-83-60748-08-4.
  3. ↑ a b A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 128-129.
  4. ↑ a b c d A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 137.
  5. ↑ a b Riasanovsky N. V., Steinberg M. D.: Historia Rosji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 425. ISBN 978-83-233-2615-1.
  6. ↑ A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 138 i 128-130.
  7. ↑ A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 136.
  8. ↑ Heller M.: Historia Imperium Rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009, s. 699. ISBN 978-83-05-13522-1.
  9. ↑ A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 130.
  10. ↑ a b A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 133.
  11. ↑ a b c d e f Bazylow L.: Ostatnie lata Rosji carskiej. Rządy Stołypina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 341-342.
  12. ↑ a b A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 134.
  13. ↑ a b c d e Bazylow L.: Dzieje Rosji. 1801-1917. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977, s. 507-508.
  14. ↑ a b c Heller M.: Historia Imperium Rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009, s. 696. ISBN 978-83-05-13522-1.
  15. ↑ A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 127.
  16. ↑ A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 138.
  17. ↑ a b A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 140-141.
  18. ↑ Bazylow L.: Ostatnie lata Rosji carskiej. Rządy Stołypina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 344.
  19. ↑ a b A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX-XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 153.
  20. ↑ Bazylow L.: Ostatnie lata Rosji carskiej. Rządy Stołypina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 347.
  21. ↑ a b c d W. Osadczy, Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, ISBN 978-83-227-2672-3, s.414-415
  22. ↑ Агафангел (Преображенский)
  23. ↑ Odincow M., Bujewski A.: Aleksij I. Prawosławnaja Encikłopedia, t.I, 5 października 2007. [dostęp 2011-06-02]. (ros.).
  24. ↑ Анатолий (Каменский)
  25. ↑ Черносотенцы в лицах
  26. ↑ Дионисий (Сосновский Павел Иванович)
  27. ↑ M. Papierzyńska-Turek: Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939. s. 197.
  28. ↑ a b Восторгов Иоанн Иоаннович
  29. ↑ Евлогий (Георгиевский Василий Семенович)
  30. ↑ Гермоген (Долганов)
  31. ↑ Архиепископ Иннокентий (Ястребов)
  32. ↑ Макарий Парвицкий
  33. ↑ Митрофан (Краснопольский)
  34. ↑ A. Fiedotow, Archipastyry ziemi iwanowskoj
  35. ↑ Житие священномученика митрополита Серафима (Чичагова). Часть первая. [dostęp 2010-07-19]. (ros.).
  36. ↑ Серафим (Голубятников)
  37. ↑ Jakow Uszakow, СВЯЩЕННОМУЧЕНИК МАКАРИЙ. [dostęp 2012-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-29)].
  38. ↑ Biografia w serwisie ortho-rus. [dostęp 2012-09-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-08)].
  39. ↑ W. Osadczy, Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, ISBN 978-83-227-2672-3, s.537
  40. ↑ W. Osadczy, Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, ISBN 978-83-227-2672-3, s.541
  41. ↑ ks. G. Mitrofanow: Żiznieopisanije mitropolita Antonija (Wadkowskogo). ricolor.org. [dostęp 2011-11-18]. (ros.).
  42. ↑ ГУРИЙ
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Czarna_Sotnia&oldid=74441538”