Wikipedia

Antoni (Wadkowski)

rosyjski biskup prawosławny

Antoni, imię świeckie Aleksandr Wasiljewicz Wadkowski (ur. 22 sierpnia?/3 września 1846 w Carowce, zm. 2 listopada 1912 w Petersburgu[a][1]) – rosyjski biskup prawosławny, metropolita petersburski i ładoski w latach 1898–1912.

Antoni
Антоний
Aleksandr Wadkowski
Александр Васильевич Вадковский
Metropolita petersburski i ładoski
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

3 sierpnia 1846
Carowka

Data i miejsce śmierci

2 listopada 1912
Petersburg

Miejsce pochówku

Cmentarz Mikołajewski↗

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Rosyjski Kościół Prawosławny

Inkardynacja

Eparchia petersburska i ładoska

Śluby zakonne

4 marca 1883

Prezbiterat

6 marca 1883

Chirotonia biskupia

3 maja 1887

Multimedia w Wikimedia Commons
Sukcesja apostolska
Data konsekracji

3 maja 1887

Miejscowość

Petersburg

Miejsce

Sobór św. Izaaka

Konsekrator

Izydor (Nikolski)

Był synem kapłana prawosławnego. Ukończył seminarium duchowne w Tambowie, a następnie Kazańską Akademię Duchowną. Po uzyskaniu końcowego dyplomu został zatrudniony w Akademii jako wykładowca homiletyki. Pracował również w piśmie Prawosławnyj sobiesiednik. W 1872 ożenił się z Jelizawietą Pieńkowską, która zmarła na gruźlicę po siedmiu latach małżeństwa. Gdy dziesięć lat później zmarło również dwoje dzieci, jakie przyszły na świat z tego związku, Aleksandr Wadkowski zdecydował się wstąpić do monasteru i złożył 4 marca 1883 wieczyste śluby mnisze. 14 listopada 1883 otrzymał godność archimandryty i został mianowany przełożonym monasteru św. Jana Chrzciciela w Kazaniu. Rok później został inspektorem Kazańskiej Akademii Duchownej, a dzięki poparciu oberprokuratora Świątobliwego Synodu Rządzącego Konstantina Pobiedonoscewa został przeniesiony na stanowisko inspektora Petersburskiej Akademii Duchownej. W 1887 został jej rektorem, przyjmując także chirotonię biskupią z tytułem biskupa wyborskiego, wikariusza eparchii petersburskiej i ładoskiej.

W latach 1892–1898 był biskupem fińskim i wyborskim; zainicjował tłumaczenie prawosławnych tekstów liturgicznych z języka cerkiewnosłowiańskiego na język fiński, uczestniczył w dialogu prawosławno-starokatolickim i prawosławno-anglikańskim. W 1898 objął katedrę petersburską i ładoską – najwyższy urząd w hierarchii cerkiewnej okresu synodalnego. Jako metropolita zaangażował się w działalność dobroczynną, pozostając także wykładowcą Petersburskiej Akademii Duchownej. Po 1905 większość jego działań łączyła się z dążeniem do reform w strukturze Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Metropolita Antoni domagał się od cesarza Mikołaja II zgody na likwidację Świątobliwego Synodu Rządzącego, pełne uniezależnienie Cerkwi od organów państwowych, wybór pierwszego od 1700 patriarchy moskiewskiego i całej Rusi. W latach 1905–1906 kierowany przez hierarchę komitet opracował komplet dokumentów niezbędnych do zwołania Soboru Lokalnego, który miał zatwierdzić opisywane zmiany. Do soboru nie doszło jednak z powodu sprzeciwu Mikołaja II.

Konsekwentnie sprzeciwiał się aktywności politycznej prawosławnego duchowieństwa, w tym wybieraniu duchownych na deputowanych do Dumy Państwowej. W związku z tym oskarżany był przez organizacje czarnosecinne o liberalizm i wrogość wobec instytucji monarchii. Z kolei ruchy tzw. odnowicielskie, na czele z Żywą Cerkwią, powoływały się na osobę Antoniego jako na swojego inspiratora i prekursora.

Zmarł po chorobie w 1912 i został pochowany w Ławrze św. Aleksandra Newskiego.

Życiorys

edytuj

Młodość i praca naukowa

edytuj

Wasilij Wadkowski urodził się w wielodzietnej rodzinie Wasilija Jowlewicza Wadkowskiego[1], kapłana służącego w eparchii tambowskiej[2]. Od drugiego roku życia mieszkał z rodziną we wsi Matczerka. W wieku dziesięciu lat został oddany na naukę do niższej szkoły duchownej w Tambowie, a po jej ukończeniu w 1860 podjął naukę w seminarium duchownym w tym samym mieście[1]. W okresie tym był uczniem duchowym biskupa tambowskiego Teofana, późniejszego świętego[2].

Sześć lat później, po ukończeniu seminarium, Aleksandr Wadkowski podjął wyższe studia teologiczne w Kazańskiej Akademii Duchownej, jako stypendysta państwowy. Uzyskiwał wysokie wyniki w nauce – na podstawie pracy końcowej, obronionej w 1870, uzyskał tytuł nie kandydata, lecz magistra nauk teologicznych[2]. Tematem pracy był stosunek arian do neoplatonizmu[1]. W 1871 został zatrudniony w Akademii jako docent w katedrze homiletyki[2]. Równocześnie był redaktorem naczelnym pisma Prawosławnyj sobiesiednik[2] i pracował nad opisem rękopisów oraz najstarszych ksiąg drukowanych ze zbiorów Monasteru Sołowieckiego przekazanych Kazańskiej Akademii Duchownej[1][3]. Uzyskał następnie tytuł profesora nadzwyczajnego, co równało się randze radcy stanu[2].

W 1872 ożenił się z Jelizawietą Pieńkowską, która już wtedy chorowała na gruźlicę i siedem lat później zmarła[2]. Z małżeństwa tego przyszło na świat dwoje dzieci, które Aleksandr Wadkowski wychowywał sam po śmierci żony. W 1882 dzieci zmarły na błonicę[2].

Pod wpływem utraty bliskich Aleksandr Wadkowski zdecydował się złożyć wieczyste śluby mnisze. Postrzyżony na mnicha 4 marca 1883 r. przez arcybiskupa kazańskiego Palladiusza[3] przyjął imię Antoni, chcąc upamiętnić biskupa kazańskiego Antoniego (Amfitieatrowa). Dwa dni później został wyświęcony na hieromnicha[2]. Kontynuował pracę naukową i dydaktyczną w Akademii, będąc jednym z dwóch wykładowców-duchownych[2]. 14 listopada 1883 otrzymał ponadto godność archimandryty i został mianowany przełożonym monasteru św. Jana Chrzciciela w Kazaniu. W 1884 otrzymał stanowisko inspektora Kazańskiej Akademii Duchownej. Rok później Kazań odwiedził oberprokurator Świątobliwego Synodu Rządzącego Konstantin Pobiedonoscew, który dostrzegł w archimandrycie Antonim pobożnego mnicha, zdolnego organizatora i wykształconego teologa. Dzięki jego poparciu Antoni został przeniesiony na stanowisko inspektora Petersburskiej Akademii Duchownej[2].

Biskup

edytuj

Biskup wyborski

edytuj

3 maja 1887 Antoni (Wadkowski) został wyświęcony na biskupa wyborskiego, wikariusza eparchii petersburskiej. Otrzymał ponadto stanowisko rektora Petersburskiej Akademii Duchownej. Przyczynił się do podniesienia poziomu nauczania teologii w Akademii, jak również dążył do tego, by studenci, jeszcze w czasie nauki, podejmowali praktyczną pracę na rzecz Cerkwi, razem z nim prowadząc działalność duszpasterską i edukacyjną w parafiach Petersburga[2]. Założył koło studentów prowadzących spotkania o charakterze teologiczno-moralnym w więzieniach, noclegowniach i na parafiach[1]. Przyczynił się do otwarcia na Akademii katedry bizantynologii[1]. Dążył do tego, by zwiększała się liczba wykształconych w dziedzinie teologii mnichów[1].

Nadal wspierał Kazańską Akademię Duchowna, przekazując jej w 1891 roku 287 książek, zaś w roku 1899 – 5 tys. rubli na stypendia dla studentów[1].

Biskup fiński i wyborski

edytuj
 
Antoni (Wadkowski) jako biskup

W 1892 biskup Antoni został przeniesiony na katedrę fińską i wyborską. W tym samym czasie został oficjalnie przedstawiony carycy Marii Fiodorownej, która stała się jego protektorką[2]. W Wielkim Księstwie Finlandii Antoni starał się rozwijać działalność misyjną Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w ten sposób, by nie dopuścić do kojarzenia swojego wyznania wyłącznie z rusyfikacją kraju[2]. Założył czternaście nowych parafii[b], doprowadził do wzniesienia dziesięciu cerkwi, powołał do życia prawosławne pisma w językach fińskim i rosyjskim, otworzył pierwszy w kraju żeński monaster, zainicjował przekłady tekstów liturgicznych z języka cerkiewnosłowiańskiego na fiński, otwierał kolejne szkoły parafialne, zajmował się dobroczynnością. Jego działalność w znaczący sposób przyczyniła się do powstania w przyszłości autonomicznego Fińskiego Kościoła Prawosławnego[2]. W 1893 zorganizował w Sierdobolu zjazd duchownych prawosławnych działających w Finlandii. Wielokrotnie dokonywał wizytacji w podległych sobie parafiach[1].

W 1892 wydał w Petersburgu tom swoich prac z dziedziny homiletyki i historii Cerkwi, zatytułowany Ob istorii christianskoj propowiedi, za który w 1895 otrzymał tytuł doktora teologii[2]. W 1893 stanął na czele komisji ds. dialogu ze starokatolikami[2]; jej kierownikiem pozostawał przez pięć lat[1]. Komisja ta miała przygotować wstąpienie części starokatolików do Kościoła prawosławnego. Biskup Antoni, uznając sensowność dialogu, opowiadał się za tym, by starokatolicy bezwarunkowo przyjęli nauczanie Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, w szczególności w zakresie eklezjologii, gdzie różnice teologiczne były największe, a także zrezygnowali z Filioque w wyznaniu wiary[1].

W 1897, jako pierwszy w historii hierarcha Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, wyjechał z oficjalną wizytą do Wielkiej Brytanii, gdzie brał udział w uroczystościach z okazji 60. rocznicy objęcia tronu brytyjskiego przez królową Wiktorię. Brał udział w dialogu z anglikanami, otrzymał ponadto doktoraty honoris causa uniwersytetów w Oksfordzie i Cambridge[2]. Następnie udał się do Niemiec, gdzie spotykał się z teologami starokatolickimi[1]. Po powrocie do Rosji, 24 grudnia 1898, otrzymał nominację na metropolitę petersburskiego, najwyższego godnością hierarchę w Rosyjskim Kościele Prawosławnym, następcę zmarłego w tym samym miesiącu Palladiusza[2].

Metropolita petersburski

edytuj

Działalność duszpasterska i dobroczynna

edytuj

Jako metropolita petersburski Antoni regularnie odwiedzał więźniów, nawiązując do staroruskiego zwyczaju wstawiania się za nimi u władców przez hierarchów cerkiewnych[2]. Był zaangażowany w działalność dobroczynną. Przewodniczył powołanej przez carycę Marię Fiodorownę organizacji wspierającej niewidomych oraz działał w charytatywnym Bractwie Królowej Niebios, również funkcjonującym pod opieką małżonki cesarza. Na cele dobroczynne przekazywał miesięcznie 27 tys. rubli z 29 tys., jakie łącznie otrzymywał jako metropolita petersburski[2]. Założył ogólnorosyjskie bractwo trzeźwości św. Aleksandra Newskiego[1]. Zrezygnował z urządzania w rezydencji metropolitalnej wystawnych przyjęć, wspierał natomiast finansowo miejskie duchowieństwo[2], budowę cerkwi i klasztorów[1]. Był prekursorem wprowadzenia w rosyjskich cerkwiach oświetlenia elektrycznego[1].

W 1903 przewodniczył uroczystościom kanonizacji mnicha Serafina z Sarowa[4]. W 1909 założył w Ławrze św. Aleksandra Newskiego muzeum archeologiczne[1]. Wspierał Galicyjsko-Russkie Towarzystwo Dobroczynne[5].

Ekskomunikowanie Lwa Tołstoja

edytuj

22 lutego 1901 Świątobliwy Synod Rządzący ogłosił pisarza Lwa Tołstoja wrogiem Cerkwi i ekskomunikował go. Bezpośrednią przyczyną tej decyzji była treść powieści Zmartwychwstanie, zawarty w niej szyderczy opis prawosławnego nabożeństwa w kaplicy więziennej i atak na postawę Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wobec sytuacji społecznej Rosji. W tekście ekskomuniki powołano się również na ataki Tołstoja na Cerkiew rosyjską, nieuznawanie sakramentów i zbawienia duszy[6][c]. Metropolita Antoni był bezpośrednim inicjatorem nałożenia ekskomuniki, jednak do wydania tego aktu już od dłuższego czasu dążył Konstantin Pobiedonoscew[7].

Wobec przemian w Rosji. Zaangażowanie na rzecz reform w Cerkwi

edytuj
 
Metropolita Antoni (w środku) z metropolitami moskiewskim Włodzimierzem (z lewej) i kijowskim Flawianem (z prawej). Wszyscy trzej hierarchowie w 1905 podjęli bezskuteczne starania o zwołanie soboru lokalnego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i restaurację patriarchatu

22 marca 1905 na posiedzeniu Świętego Synodu Rządzącego pod przewodnictwem metropolity Antoniego uchwalony został tekst memorandum do cesarza Mikołaja II, w którym hierarchowie apelowali o zmianę położenia prawnego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, zgodę na zwołanie soboru lokalnego i wybór patriarchy[1]. Metropolita Antoni, odwołując się do wydanego wcześniej przez cesarza ukazu tolerancyjnego, stwierdził, że wyznania mniejszościowe otrzymały dzięki niemu szerszy zakres swobód niż urzędowa Cerkiew[8]. Hierarcha spotkał się w tej sprawie z premierem Siergiejem Witte, argumentując, że dla naprawy sytuacji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego niezbędne jest wprowadzenie czterech zmian w jego położeniu prawnym:

  • likwidacja Świątobliwego Synodu Rządzącego,
  • powołanie w jego zastępstwie kolegialnego organu zarządzającego złożonego z duchownych,
  • zwołanie Soboru Lokalnego,
  • dokonanie wyboru patriarchy moskiewskiego i całej Rusi[8].

Metropolita Antoni skrytykował szczególnie podporządkowanie Kościoła administracji państwowej i sposób jego traktowania przez nią[8]. Apelując o uniezależnienie Kościoła prawosławnego od państwa podkreślał, że Cerkiew zmieniona w instytucję rządową praktycznie nie jest autorytetem ani w sprawach społecznych, ani w kwestiach indywidualnej moralności[1].

31 marca Mikołaj II zgodził się z głównymi tezami dokumentu (tożsamymi ze stanowiskiem metropolity petersburskiego), lecz ulegając wpływowi Pobiedonoscewa stwierdził, że natychmiastowa organizacja soboru, z uwagi na skomplikowaną sytuacją wewnętrzną kraju, nie jest właściwym rozwiązaniem[1]. Równocześnie władca zezwolił na przystąpienie do wstępnych prac przygotowujących przebieg przyszłego soboru[1]. 27 lipca 1905 metropolita Antoni wystosował do wszystkich biskupów rosyjskich list z prośbą o wskazanie niezbędnych ich zdaniem zmian w Kościele oraz propozycji problemów, jakie powinien omówić przyszły sobór[8]. 17 grudnia tego samego roku Mikołaj II wyraził zgodę na zwołanie Soboru Biskupów[d], zaś 27 grudnia pod jego auspicjami powstał komitet przygotowujący oficjalny ukaz informujący o soborze oraz sam porządek jego przyszłych obrad[8]. Komitet, kierowany przez metropolitów petersburskiego Antoniego, moskiewskiego Włodzimierza i kijowskiego Flawiana jednoznacznie opowiedział się oni za likwidacją Świątobliwego Synodu Rządzącego i przywróceniu w Cerkwi rosyjskiej patriarchatu[1]. W toku posiedzeń trwających od marca do grudnia 1906 komitet przeprowadził prace przygotowawcze[8]. W latach 1906–1907 cała działalność metropolity Antoniego była podporządkowania sprawie zwołania soboru[2]. Jednak 25 kwietnia 1907, po zapoznaniu się z kompletem dokumentów przedsoborowych opracowanych przez wymienionych trzech hierarchów, Mikołaj II stwierdził, że nie nastąpił jeszcze odpowiedni moment na zmiany w Rosyjskim Kościele Prawosławnym[1][e]. Wpływ na tę decyzję miały opinie części członków rodziny cesarskiej, ministrów spraw wewnętrznych oraz kolejnych oberprokuratorów Synodu Aleksandra Oboleńskiego, Aleksieja Szyrynskiego-Szychmatowa oraz Piotra Izwolskiego[8].

W odróżnieniu od większości współczesnych mu hierarchów cerkiewnych metropolita Antoni w przychylny sposób odnosił się do oddolnych ruchów białego duchowieństwa (m.in. grupy 32) na rzecz odnowy struktur Rosyjskiego Kościoła, przeprowadzenia w nim reform wewnętrznych i zwołania soboru lokalnego[9]. Wyraził zgodę na funkcjonowanie Zebrań filozoficzno-religijnych organizowanych przez Dmitrija Mereżkowskiego i Zinaidę Gippius i na uczestnictwo w nich prawosławnych duchownych[10]. Zainicjował również dyskusję wewnątrzkościelną o stanie prawosławnego monastycyzmu, zadaniach mnichów w społeczeństwie rosyjskim, ich relacjach z różnymi warstwami społecznymi (zwłaszcza inteligencją), możliwych zmianach w funkcjonowaniu monasterów[11].

Metropolita Antoni sprzeciwiał się natomiast uczestnictwu prawosławnego duchowieństwa w organizacjach politycznych o dowolnym profilu, po 1905 uznał za niewłaściwe kandydowanie duchownych na deputowanych Dumy Państwowej. Był zdania, że wszelkie próby bezpośredniego uczestnictwa hierarchów w polityce, w tym utworzenia partii klerykalnej, doprowadzą do ostatecznego podważenia autorytetu Cerkwi w społeczeństwie, który i tak nie był już najwyższy[2]. Nie poparł żadnej organizacji czarnosecinnej, mimo podkreślania przez nie przywiązania do prawosławia[f]. W 1906 odrzucił prośbę przywódcy Związku Narodu Rosyjskiego Aleksandra Dubrowina o poświęcenie jej sztandarów. Stwierdził, że w analogiczny sposób odrzuciłby prośbę także innych partii[12]. W rozmowie z Dubrowinem wprost stwierdził

Nie żywię sympatii do waszych prawicowych partii i uważam was za terrorystów: terroryści-lewicowi rzucają bomby, a partie prawicowe zamiast bomb – obrzucają kamieniami wszystkich, którzy się z nimi nie zgadzają[12]

W rezultacie został oskarżony przez prasę czarnosecinną o liberalizm i sprzyjanie idei obalenia caratu[2], zarzucono mu karierowiczostwo, brak walorów intelektualnych, dążenie do objęcia godności patriarchy, wychowywanie podległych sobie duchownych na socjalistów[12]. Z kolei ruchy tzw. odnowicielskie, na czele z Żywą Cerkwią, powoływały się kilka lat później, po rewolucji październikowej, na osobę nieżyjącego już Antoniego jako na swojego inspiratora i prekursora[1].

W 1906 Antoni odmówił również udziału w pracach Rady Państwa[2] – wybrany do niej został w kwietniu, w lipcu zaś ogłosił swoją rezygnację[1]. W tym samym roku, po wybuchu w Rosji rozruchów chłopskich, określił ich uczestników jako „złoczyńców, popełniających niesłychane zbrodnie”, nie apelował jednak o natychmiastową pacyfikację ruchu. Wezwał jedynie biskupów, by wspólnie pracowali na rzecz państwa i ludu[13].

Wyrozumiały wobec podległego mu duchowieństwa, metropolita wielokrotnie wstawiał się u władz państwowych za duchownymi lub klerykami wyrażającymi sympatie liberalne lub nawet podzielającymi niektóre poglądy rewolucyjne[1]. Starał się równocześnie ograniczać wpływy Rasputina na dworze i w Synodzie[14].

Wielki autorytet Antoniego wśród duchowieństwa sprawiał, że potrafił on jednoczyć wokół siebie hierarchów cerkiewnych – za jego życia nie doszło do żadnego otwartego konfliktu między biskupami[2]. Wyjątkiem była próba usunięcia Antoniego z Synodu, jaką podjęli w 1905 konserwatywni biskupi Mikołaj (Ziorow), Antoni (Chrapowicki), Hermogen (Dołganiow) i Serafin (Cziczagow)[1]. Metropolita był również zdolny do aktywizowania duchowieństwa parafialnego, skutecznie propagował konieczność wewnętrznych zmian w Cerkwi. Jedynie w sferze politycznej jego poglądy nie zdołały przekonać większości kapłanów – wbrew jego stanowisku prawosławni duchowni byli wybierani na deputowanych do Dumy i tam zasiadali w różnych frakcjach[2].

Choroba i śmierć

edytuj

Po 1910 pogarszający się stan zdrowia zmusił metropolitę Antoniego do ograniczenia swojej działalności. Po raz ostatni wziął udział w posiedzeniu Świątobliwego Synodu Rządzącego 16 października 1912, kilkanaście dni później zmarł[2].

Pogrzeb duchownego odbył się w soborze Trójcy Świętej w petersburskiej Ławrze Aleksandra Newskiego. Nabożeństwu przewodniczył metropolita moskiewski Włodzimierz, z którym koncelebrowało 22 innych biskupów, 60 archimandrytów i protoprezbiterów-mitratów, 150 hieromnichów i białych duchownych[2].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Datowanie według obowiązującego w Rosji carskiej kalendarza juliańskiego (stary styl).
  2. ↑ W ten sposób ich liczba wzrosła z 23 do 37. Por. ks. G. Mitrofanow: Żiznieopisanije mitropolita Antonija (Wadkowskogo). ricolor.org. [dostęp 2011-11-18]. (ros.).
  3. ↑ Nauczanie moralno-filozoficzne Tołstoja faktycznie występowało przeciwko podstawowym założeniom prawosławnej teologii, co przyznawał sam pisarz. Por. Możegow G.: Wtoroje otłuczenije Lwa Tołstogo. religion.ng.ru. [dostęp 2012-05-10]. (ros.).
  4. ↑ Nie zaś Soboru Lokalnego, w którym oprócz hierarchii uczestniczą delegaci duchowieństwa parafialnego i świeckich.
  5. ↑ Z powodu niechęci cara Mikołaja II wobec instytucji soboru miał on miejsce dopiero po rewolucji lutowej. Por. M. Maszkiewicz: Aleksandr Wwiedeński i jego koncepcja roli cerkwi w państwie komunistycznym. Kraków: Nomos, 1995, s. 34. ISBN 83-85-527-24-9.
  6. ↑ Postawa metropolity Antoniego należała przy tym do wyjątków. Duchowieństwo prawosławne, zwłaszcza w zachodnich guberniach Imperium Rosyjskiego, w znacznej liczbie dołączało do lokalnych oddziałów Związku Narodu Rosyjskiego, co najmniej kilku hierarchów nie tylko dołączyło do organizacji czarnosecinnych, ale i odgrywało w nich pierwszoplanową rolę. Szerzej Czarna Sotnia#Rosyjski Kościół Prawosławny a Czarna Sotnia.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa W. Cypin, Antonij [w:] Prawosławnaja Encikłopiedija. T. II. Moskwa: Cerkowno–naucznyj centr „Prawosławnaja Encyklopedia”, 2001, s. 621–623. ISBN 5-89572-007-2.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad G. Mitrofanow: Żiznieopisanije mitropolita Antonija (Wadkowskogo). ricolor.org. [dostęp 2011-11-18]. (ros.).
  3. ↑ a b Antonij (Wadkowski). ortho-rus.ru. [dostęp 2012-05-10]. (ros.).
  4. ↑ Timberlake Ch. (red.): Religious and Secular Forces in Late Tsarist Russia. Seattle i Londyn: University of Washington Press, 1992, s. 210. ISBN 0-295-07198-3.
  5. ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 521–523. ISBN 978-83-227-2672-3.
  6. ↑ Szkłowski W.: Lew Tołstoj. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982, s. 553.
  7. ↑ Możegow G.: Wtoroje otłuczenije Lwa Tołstogo. religion.ng.ru. [dostęp 2012-05-10]. (ros.).
  8. ↑ a b c d e f g D. Shubin: A History of Russian Christianity: Tsar Nicholas II to Gorbachev's Edict on the Freedom of Conscience. Algora Publishing, 2006, s. 8–10. ISBN 0-87586-444-9.
  9. ↑ M. Maszkiewicz: Aleksandr Wwiedeński i jego koncepcja roli cerkwi w państwie komunistycznym. Kraków: Nomos, 1995, s. 14. ISBN 83-85-527-24-9.
  10. ↑ Walicki A.: Rosja, katolicyzm i sprawa polska. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003, s. 266–267. ISBN 83-7255-117-0.
  11. ↑ Pawluczuk U.: Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, s. 35-36. ISBN 978-83-7431-127-4.
  12. ↑ a b c L. Bazylow: Ostatnie lata Rosji carskiej. Rządy Stołypina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 189–190.
  13. ↑ L. Bazylow: Ostatnie lata Rosji carskiej. Rządy Stołypina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 179.
  14. ↑ L. Bazylow: Obalenie caratu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 232.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Antoni_(Wadkowski)&oldid=75015951”