Wikipedia

Bulla gnieźnieńska

średniowieczny dokument

Bulla Ex commisso nobis a Deo, zwana Bullą gnieźnieńską – bulla papieska wydana 7 lipca 1136 roku w Pizie[1], znosząca zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Tekst[2] został napisany w języku łacińskim.

Bulla Ex commisso nobis a Deo
Ilustracja
Nazwa potoczna

Bulla gnieźnieńska

Data wydania

7 lipca 1136

Miejsce publikacji

Kancelaria papieska, Piza

Data wejścia w życie

7 lipca 1136

Rodzaj aktu

bulla

Przedmiot regulacji

nadanie praw niezależnych arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu

Status

nieobowiązujący

Wejście w życie ostatniej zmiany

lata 1139–1146

Teksty w Wikiźródłach
Zastrzeżenia dotyczące pojęć prawnych

Bulla stanowi jeden z najcenniejszych zabytków polskiej historiografii i jest ważnym źródłem poznania kultury, stosunków społecznych oraz organizacji Kościoła polskiego w XI i XII w. Jest także ważnym dokumentem dla językoznawców, zawiera bowiem ok. 410 polskich nazw miejscowych i osobowych, spisanych w formie oryginalnej. Bulla gnieźnieńska kończy epokę polszczyzny przedpiśmiennej i otwiera epokę piśmiennictwa polskiego. Dokument stanowi także materiał do badania nad słowotwórstwem i początkami polskiej ortografii.

Filolog Aleksander Brückner nazwał ją "złotą bullą" języka polskiego.

Geneza bulli

edytuj

Lata 30. XII wieku

edytuj
 
abp Jakub ze Żnina

Na początku lat 30. XII wieku arcybiskup magdeburski Norbert z Xanten wykorzystał fakt, że duchowni polscy, wraz z księciem Bolesławem Krzywoustym poparli wybór antypapieża Anakleta II. Swoimi działaniami dążył do wyegzekwowania u Innocentego II bulli, która pozwoliłaby mu przejąć kontrolę i władzę nad archidiecezją gnieźnieńską. Na poparcie tych roszczeń przedstawił w Kurii szereg jedenastowiecznych falsyfikatów, „stwierdzających” podległość diecezji poznańskiej pod arcybiskupstwo magdeburskie. Pierwsza bulla była przygotowana już w 1131, jednak nigdy nie weszła w życie[3]. Kolejne lata pokazały, że zabiegi przejęcia zwierzchnictwa nad Kościołem polskim były bardziej nasilone. Do polskich biskupów papież wystosował zaproszenie. Po tym, jak biskupi odmówili stawienia się w Kurii celem rozstrzygnięcia sprawy, 4 czerwca 1133 Innocenty II wydał bullę „Sacrosancta Romana”[4] o treści zgodnej z zabiegami Norberta, która weszła w życie już następnego dnia[5]. Bullą potwierdzono prawa zwierzchnie arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim oraz nad projektowanymi diecezjami pomorskimi[6].

Po śmierci Norberta (1134), na skutek długotrwałych zabiegów dyplomatycznych Bolesława Krzywoustego i arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina (1134-1136)[7], Innocenty II wydał 7 lipca 1136 bullę Ex commisso nobis a Deo[8], uniezależniającą Kościół gnieźnieński od Magdeburga. W dużej mierze przyczyniły się do tego postanowienia zjazdu w Merseburgu w 1135, w którym Krzywousty złożył hołd przed cesarzem Lotarem III, oraz unieważnienie bulli z 1133 podczas synodu w Pizie w 1135[9].

Zawartość dokumentu

edytuj

Polskie nazwy miejscowe i osobowe

edytuj
 
Bolesław III Krzywousty, grafika Aleksandra Lessera

W bulli są wyliczone posiadłości dla arcybiskupa gnieźnieńskiego. Z ponad 400 nazw miejscowych, tj. prowincji, grodów, wsi. Wymienione zostały m.in. Żnin, Gąsawa, Dochanowo, Stare Biskupice, Sędowo i inne.

Przedstawione zostały również nazwy osobowe, czyli rycerzy, chłopów, gości i rzemieślników – mieszkańców lub przynależnych.

Do arcybiskupstwa należały m.in. prowincja Żnin z dziesięcinami, targiem, jeziorami i z całą jurysdykcją świecką, złożoną z następujących wsi: Grochowiszcza z posiadaczami: Dziurzewic (lub Durzewic), Radzięta, Mysłak, Sirak; Starzy Biskupicy z tymi: Stawosz, Rus, Suł, Białowąs, Witosza, Pęcisz, Smarsk, Miłoch, Kraik, Niegłos, Koniusz, Dał (lub Dal), Marłek, Krzyż, Fozdziech, Redzięta, Smogorz, Domk, Dzigoma, Kobyłka, Parzech, Kłobuczek, Pępik, Kędzierza, Komor, Zdomir, Będzieciech, z których niektórzy przeżywają w Zagórzynie; Czaple z tymi: Krzos, Smarz, Czyrzniela, Zdziewuj, Sulek (lub Sułek), Miłochat (lub Miłoczat), Chrap, Dłotla, Taisz, Goły, Siedlon, Kościoł, Milich, Lederg, Sulirad, Puka. Również Żyrdnicy z tymi posiadaczami: Karna, Dobek, Milej, Snowid, Targosza, Cirzpisz, Mieszek, Męcina, Łowęta (...) Również Sędowo z tymi: Stanoch, Pizla (lub Pizła), Boruch, Wojan, Dargorad, Radost, którego pierworodnym (synem) jest Rpisz, Niezda, Wilkosz, Żerzucha, Radosz, Rusowic (...) obowiązek koniuchów ci pełnią: Gościwuj, Wojuta, Niezamysł z trzema braćmi, Goszczon, Dziadk, Radost, Mękosza, Nadziej, Mozuta. Łagiewnikami zaś ci są: Krzyżan i Sobik z braćmi, Bolech z braćmi. Chłopami zaś są: Modlęta, Smogorz, Gniewosz z braćmi, Ćmina z bratem, Piskla, Maruszk, Sędziej, Domawuj, Cikarzewic, Smogorz, Witosz, Rusota z synami i braćmi (...) Ci zaś są cieślami: Wrzeszcz, Cis, Dułgota, Doman, Golijan, Gośćmi zaś ci są: Połk, Pokaj, Cieszęta, Łazina, Smarz, Złymysł, Uściech, Męcisz, Godzina, Pęcień, Czyrzniech, Modlic, Goszczon, Dobiesz z synami, Miłosz, Kwasek. Rycerzami także ci są: Soba (lub Sobia), Stoigniew, Żegost, Męcisz (...)[10][11].

 
Archikatedra gnieźnieńska

Potwierdzenie dóbr i niezależności

edytuj
 
Innocenty II

Dokument wystawiony w kancelarii papieskiej potwierdza wyłączność dóbr, do których prawa nabyło arcybiskupstwo gnieźnieńskie w 1136, z uwzględnieniem lat przyszłych. Bulla oddaje charakter suwerenności i niezależności Kościoła polskiego od magdeburskiego.

(...) I dlatego czcigodny bracie Jakubie, łaskawie przychylając się do twoich skarg, kościół Gnieźnieński, na czele którego za sprawą Boga stoisz, mocą przywileju Stolicy apostolskiej umacniamy, stanowiąc by jakiekolwiek nieruchomości i dobra rzeczony kościół kanonicznie posiada lub w przyszłości we właściwy sposób będzie mógł posiąść, służyły tobie i twoim następcom trwałe i nieuszczuplone. Na potwierdzenie czego przywieszamy odciśnięte nasze własne imiona. (...) ( przekład: nieznany, za: Wikiźródła)

Innocenty II – „Ex commisso nobis a Deo”

Dalsze losy

edytuj

W czasie II wojny światowej bulla została zrabowana przez wojska niemieckie i wywieziona do Rzeszy, wraz z innymi zabytkami Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie. Podczas końcowego etapu II wojny światowej i walk o Berlin w kwietniu 1945, bulla została przez armię sowiecką wywieziona do Moskwy, skąd pod koniec lat 50. XX wieku trafiła ponownie do Gniezna[12].

Podczas badań przeprowadzonych w tym samym czasie, w Bibliotece Narodowej przez profesora Andrzeja Wyczańskiego odkryto, że przy naświetlaniu ultrafioletem spod normalnego, znanego wszystkim tekstu, ukazują się ślady innego – wymytego. Odkrycie to zasugerowało, że bulla była najprawdopodobniej poprawiana w Księstwie Polskim. Z braku odpowiednich urządzeń technicznych i elektronicznych – zaniechano dalszych badań. Nie zostały one wznowione do dnia dzisiejszego.

Bulla obecnie jest przechowywana w archiwum kapitulnym w Gnieźnie[13].

Autentyk czy falsyfikat?

edytuj

W XIX wieku bulla gnieźnieńska uchodziła za niewątpliwy autentyk, zachowany w oryginale[14]. Po I wojnie światowej jednak pogląd ten musiał zostać zarzucony. Niemiecki uczony Paul Fridolin Kehr, wówczas niekwestionowany autorytet w dziedzinie średniowiecznej dyplomatyki papieskiej, po osobistych oględzinach bulli orzekł, że z pewnością nie jest to oryginalny egzemplarz, lecz kopia[15]. Konkluzja ta doprowadziła do postawienia pytania o autentyczność dokumentu.

W 1947 polski historyk Karol Maleczyński wysunął tezę, iż bulla gnieźnieńska w obecnym kształcie jest falsyfikatem, choć najwyraźniej opartym na oryginalnym przywileju Innocentego II. Według niego, obecny tekst bulli pochodzi z lat 1139–1146[16]. Stwierdzał on, że podstawą tego fałszerstwa musiał być oryginalny przywilej Innocentego II z 1136, lecz daleki od oczekiwań abp. Jakuba.

O nieautentyczości bulli, zdaniem Maleczyńskiego, świadczy szereg występujących w jej treści niezgodności ze zwykłym formularzem bulli stosowanym w kancelarii Innocentego II[17]. O tym, że podstawą fałszerstwa jest jednak oryginalny przywilej z 1136, przesądzają z kolei następujące okoliczności[17][18]:

  • kardynałowie, którzy występują w bulli jako świadkowie, faktycznie byli obecni w Kurii w 1136. Nie wszyscy z nich są natomiast identyfikowani w okresie późniejszym, w którym miało dojść do fałszerstwa[19]. Jeśli więc nawet znana bulla jest w całości falsyfikatem (co jest jednak mało prawdopodobne), to i tak gnieźnieński fałszerz musiał mieć przed oczyma jakiś autentyczny przywilej Innocentego II dla Gniezna z 1136[20], z którego przepisał imiona kardynałów.
  • bulla była opatrzona pierwotnie pieczęcią ołowianą, która rzeczywiście była używana w kancelarii papieskiej Innocentego II[21]. Wiadomo jednak dziś, że Lubiąż był kuźnią, w której podrabiano nie tylko dokumenty, lecz także liczne pieczęcie, które dziś jeszcze zdobią podrobione oryginały[22].

Według Maleczyńskiego, treść oryginalnego dokumentu pozostaje nieznana. Najprawdopodobniej w kancelarii gnieźnieńskiej dokonano jedynie jego przeróbki i poszerzenia, poprzez dopisanie nowych dóbr kościelnych[17], celem zabezpieczenia ich przed zachłannością osób świeckich[23].

Tezy Maleczyńskiego zdobyły początkowo szerokie uznanie w literaturze przedmiotu[24], jednak w latach 80. XX w. z gruntowną krytyką jego wywodów wystąpił Henryk Łowmiański. Wskazał on, że w rzeczywistości formularz bulli papieskich aż do pontyfikatu Innocentego III (1198–1216) był bardzo elastyczny i pewne odchylenia od najczęściej występujących schematów niczego bynajmniej nie przesądzają. Zarzucił też Maleczyńskiemu wybiórczość dokonanej analizy i prowadzenie jej pod z góry założoną tezę z pominięciem przesłanek wskazujących na autentyczność zabytku. Choć Łowmiański zgodził się z wieloma spostrzeżeniami Maleczyńskiego, uznał jego konkluzję za nieuprawnioną w świetle przeprowadzonych wywodów. Zdaniem Łowmiańskiego, zachowany egzemplarz jest uwierzytelnioną, naśladowczą kopią kancelaryjną bulli Innocentego II z 1136 r.[25] Również Józef Dobosz uznał wnioski Maleczyńskiego za „przesadzone”[26].

Bulla w kulturze polskiej

edytuj
  • Bulla Ex commisso nobis a Deo (1136) przedstawiona została w barwnym filmie dokumentalnym z 1976, zrealizowanym przez Łódzką Wytwórnię Filmów Oświatowych. Reżyserem i scenarzystą tego dokumentu był Jerzy Popiel-Popiołek[27].
  • Towarzystwo Przyjaciół Sieradza we wrześniu 1986 wydało dokument, z okazji 850. lecia Sieradza[28].
  • Na wystawie Ars scribendii zorganizowanej przez Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, w dniach od 1 kwietnia do 31 lipca 2008 zaprezentowano m.in. Bullę gnieźnieńską. Była ona jednym z ponad 120. dzieł sztuki pisarskiej z Polski i krajów europejskich, wystawionych dla zwiedzających. Kuratorem wystawy był Leszek Wetesko[29].

Zobacz też

edytuj
Wykaz literatury uzupełniającej: Bulla gnieźnieńska.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Ph. Jaffé: Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII. Cz. I. Leipzig: 1885, s. 872.
  2. ↑ Innocentius episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri Jacobo Gneznensi archiepiscopo eiusque successoribus canonice substituendis, in perpetuam memoriam, 7 lipca 1136 (łac. • pol.).
  3. ↑ K. Maleczyński: Bolesław III Krzywousty. s. 301.
  4. ↑ Ph. Jaffé: Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII. Cz. I. s. 860, nr 7629.
  5. ↑ S. Szczur: Historia Polski – średniowiecze. s. 176.
  6. ↑ K. Maleczyński: Bolesław III Krzywousty. s. 303–304. Tekst bulli opublikowany został, [w:] Codex diplomaticus majoris Polonia. T. 1, nr 6. [dostęp 2009-12-16]. (łac.).
  7. ↑ Pierwszym posunięciem księcia Bolesława było odsunięcie się od antypapieża Anakleta II i uznanie Innocentego II. Porozumienie z papieżem ułatwiła śmierć Norberta, abp magdeburskiego M.K. Barański: Dynastia Piastów w Polsce. s. 215.
  8. ↑ Ph. Jaffé: Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII. Cz. I. s. 872, nr 7785.
  9. ↑ L. Fabiańczyk: Apostoł Pomorza. s. 71. R. Grodecki, S. Zachorowski, J. Dąbrowski: Dzieje Polski średniowiecznej. T. I. s. 152.
  10. ↑ A. Ornatowski: Genealogia. Heraldyka. Nazwiska różne. Archiwalia. [dostęp 2009-10-16]. (pol.).
  11. ↑ Wydra 1984 ↓, s. 17-22.
  12. ↑ B. Kruszyk: Dzieła średniowiecznych skrybów. [dostęp 2009-10-17]. (pol.).
  13. ↑ Katolicka Agencja Informacyjna: Bulla gnieźnieńska. [dostęp 2009-10-16]. (pol.).
  14. ↑ W. Kętrzyński: Studia nad dokumentami XII wieku. s. 4.
  15. ↑ P.F. Kehr: Das Erzbistum Magdeburg und die erste Organisation der Christlichen Kirche in Polen. s. 11, przyp. 1.. Wbrew temu co twierdzi K. Maleczyński: W kwestii autentyczności bulli gnieźnieńskiej z r. 1136. s. 170., Kehr bynajmniej nie przesądził o nieautentyczności dokumentu jako takiego. Kehr stwierdził jedynie, że zachowany egzemplarz nie jest egzemplarzem oryginalnym, dodając, że wymaga on dalszych badań; jednocześnie na stronach 11 i 66 wprost mówi o wydaniu przez Innocentego II bulli dla Gniezna w 1136 r.
  16. ↑ K. Maleczyński: W kwestii autentyczności bulli gnieźnieńskiej z r. 1136. s. 170–188.
  17. ↑ a b c K. Maleczyński: W kwestii autentyczności bulli gnieźnieńskiej z r. 1136. s. 187.
  18. ↑ K. Maleczyński: Bolesław III Krzywousty. s. 309–310.
  19. ↑ Dwaj z nich, Wilhelm, kardynał-biskup Palestriny, oraz Grzegorz, kardynał-prezbiter S. Prisca, zmarli już w 1137; z kolei Crisogonus, występujący na bulli jako kardynał-diakon S. Maria in Portico, w grudniu 1138 został mianowany kardynałem-prezbiterem S. Prassede. Zob. B. Zenker: Die Mitglieder des Kardinalkollegiums von 1130 bis 1159. s. 39–40, 95, 117, 167.
  20. ↑ Pewnym terminem non ante quem dla wydania tego oryginału jest 1 czerwca 1135, dopiero wtedy bowiem został mianowany jeden ze świadkujących kardynałów, Grzegorz z S. Prisca, zob. B. Zenker: Die Mitglieder des Kardinalkollegiums von 1130 bis 1159. s. 222. Terminem non post quem z kolei będzie przełom lutego i marca 1137, bowiem tylko do tego czasu Kuria Papieska przebywała w Pizie, która jest wskazana na bulli jako miejsce jej wystawienia, zob. Ph. Jaffé: Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII. Cz. I. s. 866-911, zwł. 874. Wydaje się zatem że nie ma podstaw do kwestionowania daty 7 lipca 1136 jako daty wystawienia oryginału, tym bardziej że z datą tą zgadza się zarówno podana indykcja (czternasta), jak i rok pontyfikatu Innocentego II (siódmy).
  21. ↑ W sprawie poszczególnych bull ołowianych Innocentego IIJ. Pflugk-Harttung: Die Bullen der Päpste. s. 336–337. W. Diekamp: Zum päpstlichen Urkundenwesen, Mttl. d. Inst f. oesterr. Gesch. T. III. s. 614–615.
  22. ↑ Według badań nad dokumentami kościelnymi, dziś już wiadomo, że niektóre z nich mają znamiona fałszerstwa. I tak na Mogilno przypada 3, na Tyniec 1, na Ląd 7, na Trzemeszno 1, na Jędrzejów 2, na Zagość 1, na Lubiąż 1, na Sulejów 3, na Lubin 1, na kapitułę krakowską 1. Dla porównania autentycznych dokumentów książęcych przechowało się z XII wieku 3, podrobionych na imiona książąt zaś 17, a więc 6 razy tyle. W. Kętrzyński: Studia nad dokumentami XII wieku. s. 15,107. Warto jednak zauważyć, że W. Kętrzyński, na s. 4 swojej publikacji, nie wysuwał żadnych zastrzeżeń co do autentyczności bulli gnieźnieńskiej. Zastrzeżeń takich brak również w Ph. Jaffé: Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII. Cz. I. s. 872.
  23. ↑ K. Maleczyński: Bolesław III Krzywousty. s. 311.
  24. ↑ Zob. podsumowanie literatury z lat 1948–1975, [w:] H. Łowmiański: Początki Polski: polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV. s. 338, przyp.2.
  25. ↑ H. Łowmiański: Początki Polski: polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV. s. 337–343.
  26. ↑ J. Dobosz: Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku. s. 225, przyp. 626.
  27. ↑ Internetowa baza filmu polskiego: Bulla gnieźnieńska. [dostęp 2009-10-16]. (pol.).
  28. ↑ Towarzystwo Przyjaciół Sieradza: Bulla gnieźnieńska z 7 lipca 1136 r.. [dostęp 2009-10-16]. (pol.).
  29. ↑ dr L. Wetesko: Ars scribendi. O sztuce pisania w średniowiecznej Polsce. [dostęp 2009-10-16]. (pol.). Porównaj z: S. Drajewski: Gniezno. Urok inkonabułów i starodruków. [dostęp 2009-10-16]. (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Bulla_gnieźnieńska&oldid=75063496”