Brzoza ojcowska

Brzoza ojcowska
	; Nasadzone brzozy ojcowskie obok Igły Deotymy w Ojcowskim PN
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	brzozowate
Rodzaj	brzoza
Gatunek	brzoza brodawkowata
Odmiana	brzoza ojcowska
	Nazwa systematyczna
	Betula pendula var. oycowiensis (Besser) Dippel; Prim. Fl. Galiciae Austriac. 2: 289 1809
Synonimy
	Betula oycoviensis Besser;
	Betula oycoviensis Besser;

Brzoza ojcowska (Betula pendula var. oycowiensis (Besser) Dippel) – odmiana brzozy brodawkowatej (Betula pendula)^[3], ew. uznawana tylko za formę^[4]. Po raz pierwszy opisana została w 1809 r. przez polskiego botanika Willibalda Bessera jako gatunek Betula oycoviensis. W 1860 r. niemiecki botanik Schur opisał te brzozy z Siedmiogrodu. W 1920 roku odnalazła ją w Polsce Janina Jentys-Szaferowa, która ogłosiła wyniki badań nad nią w roku 1928 w Roczniku Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego i w 1953 r. w Ochronie Przyrody (rocznik XXI)^[5]. Takson uznany został za mieszańca brzozy brodawkowatej Betula pendula z brzozą Szafera Betula szaferi. Współcześnie brzoza Szafera i brzoza ojcowska uznawane są za synonimy brzozy brodawkowatej, pierwszy za formę słabo rosnącą, drugi za odmianę lub formę^[4]^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Najstarsze znane stanowisko brzozy ojcowskiej, gdzie została ona znaleziona w 1805 r. przez Bessera i skąd została opisana w cztery lata później, znajduje się w osadzie Hamernia w Dolinie Prądnika. Dopiero jednak w 1948 r. przeprowadzono inwentaryzację okazów tego taksonu w jego locus classicus: na terenie Hamerni i sąsiedniej osady Swawola znaleziono wówczas łącznie 30 osobników^[7]. Podobną liczbę podała stamtąd w 1952 r. Jentys-Szaferowa^[8]. Szczegółowa inwentaryzacja tego stanowiska w 1965 r. wykazała 39 osobników, a w 20 lat później – jedynie 6^[7].

W międzyczasie odkryto drugie stanowisko brzozy ojcowskiej, zlokalizowane również na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Dolinie Kobylańskiej. W 1952 r. J. Małecki i J. Jentys-Szaferowa znaleźli tam 5 osobników, z czego tylko jeden drzewiasty wysokości 8 m. W 1966 r. A. Korczyk zinwentaryzował tam 35 osobników w kilku skupieniach, nie licząc siewek. W 1985 r. doliczono się tam łącznie 116 osobników, z których najwyższy sięgał ok. 15 m^[7].

W 1957 r. stanowisko brzozy ojcowskiej, liczące jedynie dwa okazy, zostało okryte w Tarnawie Dolnej, na wschodnim krańcu Beskidu Małego. W 1985 r. nie znaleziono tam już jednak żadnego osobnika^[7].

Według danych z 2006 r. w Polsce brzoza ojcowska występuje na 5 stanowiskach: Chojnik w Sudetach, Dolina Kobylańska i Hamernia na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Czerwona Góra koło Opatowa na Wyżynie Sandomierskiej oraz Skiełek w Beskidzie Wyspowym. Poza Polską brzoza ta stwierdzana była w Siedmiogrodzie, na Słowacji, Ukrainie, Danii i Szwecji, przy czym wszędzie na pojedynczych stanowiskach^[9].

Morfologia

Pokrój: Wysoka na 2–15 m, pień o białej i niełuszczącej się korze. Gałęzie o krótkopędach dłuższych (szczególnie tych zakończonych kotką żeńską) niż u innych brzóz.
Kwiaty: Kwiatostany (kotki) męskie zawiązują się już w drugim roku życia. Kotki żeńskie na pędach bocznych 2 razy dłuższych od nich. Szyszki kwiatostanu o połowę krótsze od kotki. Kwitnienie w kwietniu i maju.
Liście: Liście długości 1,5–4 cm, rombowate, ostrym klinem zbiegające wzdłuż ogonka, 5-6-nerwowe, skrętoległe. Na pędach wegetatywnych po 2–7 (zwykle 3), na pędach owocujących po 3–9 (zwykle 4). Mniejsze od liści innych brzóz. Liście letnie, rosnące na długopędach, są większe od rosnących na wiosnę.
Owoce: Owocostany o łuskach rozłożystych, zwykle szerszych niż długich, zachowują się na pędach w całości aż do następnej wiosny, o orzeszkach stosunkowo szerszych niż u brzozy brodawkowatej.

Biologia i ekologia

Rośliny te uznawane były za mieszańca brzozy brodawkowatej (Betula pendula) z brzozą Szafera (Betula szaferi). Fanerofit. Rośnie w lasach liściastych. Liczba chromosomów 2n = 28^[10].

Ochrona

Takson skrajnie rzadki i nieliczny (w 2006 wszystkich osobników w całej Polsce było około 250)^[9]. W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej nieprzerwanie od 1946 roku^[11]^[12]^[9]. W Polsce uznawany za endemit cenny dla nauki. Zagrożony wyginięciem, gdyż jako gatunek światłolubny jest zagłuszany przez inne drzewa^[9].

Kategorie zagrożenia:

Przed rewizją taksonomiczną rodzaju z 2013 takson ujmowany był na Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych IUCN: VU^{[potrzebny przypis]} (po rewizji nie jest ujmowany na liście).
Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski^[13]: V (narażony na wyginięcie)
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001): VU (vulnerable, narażony); 2014: EN (zagrożony)^[14].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-03] (ang.).
↑ ^a ^b The Plant List. [dostęp 2017-02-02].
↑ ^a ^b L.L. Stritch L.L. i inni, Betula pendula, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-03-13] (ang.).
↑ Brzoza ojcowska (Betula oycoviensis Bess.) na górze Skiełek w Beskidzie Wyspowym. [dostęp 2010-03-04].
↑ Ashburner, K. & McAllister, H.A. (2013). The genus Betula: a taxonomic revision of birches: 1-431. Royal Botanic Gardens, Kew.
↑ ^a ^b ^c ^d JerzyJ. Staszkiewicz JerzyJ., Jan J.J.J. Wójcicki Jan J.J.J., Ostatnie dwadzieścia lat w historii brzozy ojcowskiej [Betula x oycoviensis Besser (pro spec.)] w okolicach Krakowa, „Chrońmy przyrodę ojczystą”, XLII (4), 1986, s. 30-37 .
↑ JaninaJ. Jentys-Szaferowa JaninaJ., Studia nad brzozą ojcowską (Betula oycoviensis Bess.), „Ochrona Przyrody”, 21, 1952, s. 34-57 .
↑ ^a ^b ^c ^d Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Staszkiewicz J. 2008. Brzoza ojcowska. s. 112-113. W: Czerwona Księga Karpat Polskich, Kraków 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384 – Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone.. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-03] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-02-02].

[iucn-4] L.L. Stritch L.L. i inni, Betula pendula, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-03-13] (ang.).

[B-5] Brzoza ojcowska (Betula oycoviensis Bess.) na górze Skiełek w Beskidzie Wyspowym. [dostęp 2010-03-04].

[6] Ashburner, K. & McAllister, H.A. (2013). The genus Betula: a taxonomic revision of birches: 1-431. Royal Botanic Gardens, Kew.

[SW-7] JerzyJ. Staszkiewicz JerzyJ., Jan J.J.J. Wójcicki Jan J.J.J., Ostatnie dwadzieścia lat w historii brzozy ojcowskiej [Betula x oycoviensis Besser (pro spec.)] w okolicach Krakowa, „Chrońmy przyrodę ojczystą”, XLII (4), 1986, s. 30-37 .

[J-S-8] JaninaJ. Jentys-Szaferowa JaninaJ., Studia nad brzozą ojcowską (Betula oycoviensis Bess.), „Ochrona Przyrody”, 21, 1952, s. 34-57 .

[C-9] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[10] Staszkiewicz J. 2008. Brzoza ojcowska. s. 112-113. W: Czerwona Księga Karpat Polskich, Kraków 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[rozp1946-11] Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384 – Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin

[rozp2014-12] Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin

[13] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[14] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone.. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[3]

[4]

[5]

[6]

[1]

[2]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]