Alfa Ursae Minoris

gwiazda w gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy

Alfa Ursae Minoris (α UMi, Polaris) – najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy, północna Gwiazda Polarna Ziemi. Ma obserwowaną wielkość gwiazdową 2,02m, znajduje się około 430 lat świetlnych od Słońca.

Polaris
α Ursae Minoris A
Ilustracja
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór

Mała Niedźwiedzica

Rektascensja

02h 31m 49,095s[1]

Deklinacja

+89° 15′ 50,79″[1]

Paralaksa (π)

0,00754 ± 0,00011[1]

Odległość

432,6 ± 6,4 ly
132,6 ± 2,0 pc

Wielkość obserwowana
(pasmo V)

2,02m[1]

Ruch własny (RA)

44,48 ± 0,11 mas/rok[1]

Ruch własny (DEC)

−11,85 ± 0,13 mas/rok[1]

Prędkość radialna

−16,42 ± 0,03 km/s[1]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

nadolbrzym

Typ widmowy

F8 Ib[1]

Masa

Aa: 4,5 +2,2−1,4 M[2]
Ab: 1,26 +0,14−0,07 M

Promień

45 R[3]

Metaliczność [Fe/H]

0,13[4]

Wielkość absolutna

−3,64m[4]

Jasność

2500 L[3]

Temperatura

~6000 K[3]

Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół

Centrum Galaktyki

Półoś wielka

6600 pc[4]

Mimośród

0,1322[4]

Alternatywne oznaczenia
Oznaczenie Flamsteeda: 1 UMi
2MASS: 2MASS J02314822+8915503
Bonner Durchmusterung: BD +88 8
Fundamentalny katalog gwiazd: FK5 907
Boss General Catalogue: GC 2243
Katalog Henry’ego Drapera: HD 8890
Katalog Hipparcosa: HIP 11767
Katalog jasnych gwiazd: HR 424
SAO Star Catalog: SAO 308
Polaris, Cynosura, Alrucaba, Tramontana, Navigatoria
 
Położenie w gwiazdozbiorze

Nazwa własna tej gwiazdy, Polaris, jest skróconą formą nazwy łac. Stella Polaris, „Gwiazda Polarna”. Ze względu na wyjątkową pozycję na sferze niebieskiej nazywano ją także wieloma innymi nazwami. Nazwa Cynozura wywodzi się od stgr. Κυνόσουρα Kynosoura, „Psi ogon”; jej etymologia jest niepewna; w XVII i XVIII wieku była określeniem gwiazdy często stosowanym w pracach naukowych. Johann Bayer używał dla określenia Alfa Ursae Minoris włoskiej nazwy Tramontana, które może wiązać się z widocznością gwiazdy z Półwyspu Apenińskiego ponad Alpami, bądź starożytnym wyobrażeniem „góry niebieskiej” na dalekiej północy. Do znaczenia gwiazdy w astronawigacji nawiązuje m.in. łacińska nazwa Navigatoria. Hieronim ze Strydonu w dziele Onomasticon użył w odniesieniu do Maryi określenia Stella Maris, co wiązało się z interpretacją oryginalnego brzmienia jej imienia, Miriam, lecz zostało skojarzone z morzem i najjaśniejszą gwiazdą konstelacji ważnej dla nawigatorów. Nazwę Stella Maris stosowano później w odniesieniu do tej gwiazdy, a matka Jezusa zyskała tytuł „Najświętsza Maria Panna Gwiazda Morza[5]. Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku formalnie zatwierdziła użycie nazwy Polaris dla określenia Alfa Ursae Minoris Aa[6].

Charakterystyka obserwacyjna

edytuj
 
Ślady gwiazd na zdjęciu wykonanym z długim czasem naświetlania otaczają prawie nieruchomą Gwiazdę Polarną

Polaris jest położona najbliżej bieguna niebieskiego spośród widocznych gołym okiem gwiazd. Jest to jasna, lecz wcale nie najjaśniejsza gwiazda nieba; pod względem jasności wizualnej jest dopiero na 48. miejscu[1][3]. Jej położenie na sferze niebieskiej sprawia, że ma ona niemal stałe położenie, podczas gdy inne gwiazdy widoczne w ciągu nocy wschodzą i zachodzą, lub krążą wokół bieguna (gwiazdy okołobiegunowe). Dzięki temu od wieków była wykorzystywana do znajdowania kierunków świata (jest widoczna zawsze na północy), w astronawigacji, oraz do wyznaczania szerokości geograficznej[7]. Ściśle rzecz biorąc, nie leży ona dokładnie na biegunie i zakreśla wokół niego okręgi o średnicy około 1,5 stopnia[3]. Do końca XXI wieku będzie zbliżała się do bieguna, 24 marca 2100 r. osiągając odległość kątową 279, zanim zacznie się od niego oddalać[8]. Zmiany jej położenia wynikają z precesji osi ziemskiej[7].

Polaris to gwiazda potrójna. W 1780 roku William Herschel zaobserwował, że Gwiazdę Polarną tworzą dwa składniki[5]. Trzecią gwiazdę wchodzącą w skład tego systemu odkryto w XX wieku na podstawie wpływu grawitacyjnego, jaki wywiera na główną gwiazdę układu, jednak ze względu na bliskość udało się ją dostrzec dopiero w 2005 roku, za pomocą teleskopu Hubble’a (zdjęcie opublikowano w styczniu 2006)[9].

Charakterystyka fizyczna

edytuj
 
Wyobrażenie artystyczne składników układu potrójnego Alfa Ursae Minoris

Alfa Ursae Minoris Aa (Polaris)

edytuj

Główny składnik układu, widoczny gołym okiem, to biało-żółty nadolbrzym należący do typu widmowego F. Gwiazda ta ma jasność 2500 razy większą niż jasność Słońca i temperaturę około 6000 kelwinów. Jej promień jest 45 razy większy niż promień Słońca; na podstawie jej jasności i temperatury można obliczyć, że jej masa jest około 6 razy większa od masy Słońca. W jej jądrze ustały reakcje syntezy wodoru w hel i jest ona obecnie gwiazdą zmienną z typu cefeid o amplitudzie zmian jasności 0,03m i okresie 3,97 dnia. Zmiany są wywołane pulsacjami gwiazdy; za obserwowane zmiany odpowiada nie składowa podstawowa, ale pierwszy owerton[3]. Jest to najbliższa i najjaśniejsza z cefeid[2].

Alfa Ursae Minoris Ab

edytuj

Bliski towarzysz nadolbrzyma również jest gwiazdą typu widmowego F (F6), jednak wciąż znajduje się na ciągu głównym (jest to żółto-biały karzeł). Ma obserwowaną wielkość gwiazdową około 9,2m, wielkość absolutną 3,6m i masę około 1,26 M[2]. Gwiazdy okrążają wspólny środek masy po ekscentrycznych orbitach, w przestrzeni dzieli je odległość zmieniająca się od 6,7 do 27 au (średnio 17 au). Pełny obieg zajmuje im 29,6 roku[3].

Na podstawie ruchu orbitalnego składników Aa i Ab wyznaczono ich masy na około 4,5 M (z dużą niepewnością) i 1,26 M[3][2].

Alfa Ursae Minoris B

edytuj
Alfa Ursae Minoris B
α UMi B
 
Składniki systemu rozdzielone przez teleskop
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór

Mała Niedźwiedzica

Rektascensja

02h 30m 33,534s[10]

Deklinacja

+89° 15′ 38,90″[10]

Wielkość obserwowana

8,65 ± 0,02m[2]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

żółto-biały karzeł

Typ widmowy

F3 V[2][10]

Masa

1,35[2] M

Alternatywne oznaczenia
Bonner Durchmusterung: BD +88 7
Boss General Catalogue: GC 2226
SAO Star Catalog: SAO 305

Alfa Ursae Minoris B to gwiazda ciągu głównego o typie widmowym F3 V, jasności 8,65m, której ruch własny jest zgodny z ruchem nadolbrzyma, co ukazuje że są związane grawitacyjnie[2]. Na niebie jest oddalona o 18,1 sekundy kątowej od Polaris (pomiar z 2013 r.)[11]. Obiega ona składniki Aa i Ab w odległości co najmniej 2400 au[9], jedno okrążenie wspólnego środka masy zajmuje jej co najmniej 42 tysiące lat[3].

Towarzysze optyczni

edytuj

Polaris towarzyszą na niebie jeszcze dwie gwiazdy. Składnik C jest odległy o 38,7 sekundy kątowej od nadolbrzyma, ma obserwowaną wielkość gwiazdową 13,8m; składnik D jest oddalony o 82,1″ i ma wielkość 14,3m(pomiary z 2009)[11]. Gwiazdy te mają jednak inny ruch własny, a także są starsze niż układ Polaris, na co wskazuje niezarejestrowanie emisji promieniowania rentgenowskiego przez teleskop kosmiczny Chandra. Nie są z nim fizycznie związane[12].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i Alfa Ursae Minoris w bazie SIMBAD (ang.)
  2. a b c d e f g h Nancy Remage Evans et al. Direct Detection of the Close Companion of Polaris with the Hubble Space Telescope. „The Astronomical Journal”. 136 (3), s. 1137, wrzesień 2008. DOI: 10.1088/0004-6256/136/3/1137. arXiv:0806.4904. (ang.). 
  3. a b c d e f g h i Jim Kaler: POLARIS (Alpha Ursae Minoris). [w:] STARS [on-line]. [dostęp 2017-07-10]. (ang.).
  4. a b c d Anderson E., Francis C.: HIP 11767. [w:] Extended Hipparcos Compilation (XHIP) [on-line]. VizieR, 2012. [dostęp 2017-07-10]. (ang.).
  5. a b Richard Hinckley Allen: Star Names Their Lore and Meaning. Nowy Jork: Dover Publications Inc., 1963, s. 447–459. ISBN 0-486-21079-0. (ang.).
  6. Naming Stars. Międzynarodowa Unia Astronomiczna, 2017-02-01. [dostęp 2017-07-10].
  7. a b Carolyn Collins Petersen: The Ever-changing North Pole Star. ThoughtCo., 2017-03-02. [dostęp 2017-07-10]. (ang.).
  8. Jean Meeus, Polaris and the North Pole, „Journal of the British Astronomical Society”, 100 (5), 1990, s. 212, Bibcode1990JBAA..100..212M [dostęp 2021-01-20] (ang.).
  9. a b There’s More to the North Star Than Meets the Eye. HubbleSite, 2006-01-09. [dostęp 2014-03-09]. (ang.).
  10. a b c Alfa Ursae Minoris B w bazie SIMBAD (ang.)
  11. a b Mason et al.: WDS J02318+8916Aa,Ab. [w:] The Washington Double Star Catalog [on-line]. VizieR, 2014.
  12. Nancy Remage Evans, Edward Guinan i inni. Chandra Observation of Polaris: Census of Low-mass Companions. „The Astronomical Journal”. 139 (5), s. 1968, 2010. DOI: 10.1088/0004-6256/139/5/1968. Bibcode2010AJ....139.1968E.