Aleksandra Zawieruszanka
Aleksandra Zawieruszanka (ur. 3 kwietnia 1937 w Bielsku[1]) – polska aktorka filmowa, telewizyjna i teatralna. Szczególnie rozpoznawalna z roli Edyty Lausch w serialu Stawka większa niż życie oraz porucznik Krystyny Gromowicz w filmie Rzeczpospolita babska.
 W kostiumie do filmu „Rzeczpospolita babska” (1969) | |
| Data i miejsce urodzenia |
3 kwietnia 1937 |
|---|---|
| Zawód | |
| Lata aktywności |
1957–1995; 2000; 2005 |
Życiorys
edytujWczesne lata
edytujAleksandra Zawieruszanka urodziła się 3 kwietnia 1937 roku w Bielsku. Jej ojciec był działaczem miejscowej PPS, a gdy miała trzy lata trafił do obozu koncentracyjnego w Dachau. Matka z kolei była kurierką Armii Krajowej. Szczęśliwie całej rodzinie Zawieruchów udało się przetrwać burzliwy okres drugiej wojny światowej.
Od dziecka interesowała się teatrem regularnie biorąc udział w szkolnych przedstawieniach i konkursach recytatorskich, a nawet zdobywając nagrody. Marzenia o karierze aktorskiej traktowała jednak bez dużych oczekiwań, obawiając się, że na przeszkodzie w ich realizacji stanąć może, jak twierdziła, jej przeciętna uroda. Zdecydowała się studiować filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.
Wątpliwości i kompleksy Aleksandry Zawieruszanki zostały rozwiane dzięki znajomości z aktorką Marią Bogdą, która wraz z mężem Adamem Brodziszem – decyzją ówczesnych władz – wprowadziła się do pokoju w kwaterze Zawieruchów. Młoda Aleksandra w ostatniej chwili zdecydowała się na zgłoszenie do warszawskiej PWST[2].
Ponieważ komisja na egzaminach nie miała wątpliwości co do umiejętności aktorskich Zawieruszanki, porzuciła ona studia polonistyczne. Naukę na Wydziale Aktorskim zakończyła w 1959 roku[1], mając już na koncie występ w przedstawieniu dyplomowym na podstawie sztuki Wesele Stanisława Wyspiańskiego. Jerzy Waldorff w tym samym roku pisał w recenzjach dyplomowych: „Zapamiętajcie te nazwiska: Kępińska, Koczeska, Rylska, Stankówna i Zawieruszanka”[3].
Kariera teatralna i filmowa
edytujNiedługo po zakończeniu studiów, w 1960 roku, otrzymała angaż w Teatrze Narodowym, gdzie wypatrzył ją Stanisław Bareja. Otrzymała wtedy propozycję zagrania w komedii Mąż swojej żony, w której wcieliła się w postać lekkoatletki Jadwigi Fołtasiówny-Karcz i rozpoczęła karierę filmową. Choć na planie otaczali ją bardziej doświadczeni aktorzy, gra Zawieruszanki została odebrana pozytywnie przez krytykę.
Aktorka poświęcała się jednak grze w teatrze, rzadko pojawiając się na ekranie. W 1962 roku pojawiła się w filmie Józefa Wyszomirskiego Rodzina Milcarków, a w 1965 roku zagrała w Walkowerze – filmie Jerzego Skolimowskiego. W 1967 roku wystąpiła kolejno u boku Tadeusza Łomnickiego w filmie Zabijaka oraz w Upiorze Stanisława Lenartowicza, a rok później dała się poznać szerszej publiczności jako Edyta Lausch w czternastym odcinku serialu Stawka większa niż życie, partnerując na ekranie Stanisławowi Mikulskiemu. Dużą popularność przyniosła Zawieruszance rola porucznik Krystyny Gromowicz w komedii Rzeczpospolita babska z 1969 roku. Nie chciała jednak wykorzystać szansy na sławę, która się przed nią pojawiła. Zdecydowanie odrzucała kolejne role.
Jako aktorka Teatru Narodowego, w którym występowała ponad trzy dekady, wcieliła się m.in. w Katarzynę w Widoku z mostu Arthura Millera (1960, reż. Józef Wyszomirski), Żanetę w Wilkach w nocy Tadeusza Rittnera (1962, reż. Henryk Szletyński), Helenę w Grubych rybach Michała Bałuckiego (1964, reż. Marian Wyrzykowski), Wiolettę w Kordianie Juliusza Słowackiego (1965, reż. Kazimierz Dejmek), Helenę w Śnie nocy letniej Szekspira (1968, reż. Wanda Laskowska), Matkę w Beniowskim Juliusza Słowackiego (1971, reż. Adam Hanuszkiewicz), Markizę di Mildi w Opętanych Witolda Gombrowicza (1982, reż. Tadeusz Minc), Blanche w Tramwaju zwanym pożądaniem Tennessee Williamsa (1986, reż. Waldemar Matuszewski) oraz Ducha w Dziadach Adama Mickiewicza (1987, reż. Krystyna Skuszanka). W 1990 przestała występować na deskach Teatru Narodowego.[3]
W stołecznym Teatrze na Woli publiczność mogła oglądać występy aktorki w 1991 roku, m.in. w spektaklach Nosorożec Eugene'a Ionesco i Magic Box Krzysztofa Gradowskiego.
W 1992 roku Aleksandra Zawieruszanka przestała występować w teatrach. Powróciła na krótką chwilę w 2000 roku, grając w Łożu z baldachimem w Teatrze Scena Prezentacje w Warszawie[4].
W 2005 roku zagrała epizod w jednym z odcinków serialu telewizyjnego Na dobre i na złe, występując u boku wieloletniego kolegi z planu Stanisława Mikulskiego. Zagrali starszą, zakochaną parę, która spotyka się w Leśnej Górze po latach rozłąki.
Życie prywatne
edytujByła zamężna z prawnikiem i varsawianistą Zdzisławem Paprockim, z którym mieszkała na warszawskiej Woli. Zdzisław Paprocki zmarł 28 listopada 2021 roku w wieku 75 lat. Aleksandra Zawieruszanka i Zdzisław Paprocki mieli syna i czworo wnucząt[potrzebny przypis].
Jak przyznała w jednym z wywiadów, oboje z mężem byli bibliofilami i kolekcjonerami. Ich księgozbiór liczy ponad 10 tys. woluminów[5].
W 2009 roku Aleksandra Zawieruszanka pojawiła się na otwarciu Muzeum Hansa Klossa w Katowicach[6].
Filmografia
edytuj| Filmy fabularne[1] | |||
| Rok | Tytuł | Rola | Uwagi |
| 1957 | Tydzień westchnień | Etiuda szkolna | |
| 1960 | Mąż swojej żony | Sprinterka Jadwiga Fołtasiówna-Karcz | Debiut filmowy |
| 1962 | Rodzina Milcarków | Barbara Henke | |
| 1965 | Walkower | Inżynier Teresa Karczewska | |
| 1965 | Dziewczęta w letnich sukienkach | Etiuda szkolna | |
| 1968 | Wniebowstąpienie | Ludwika Gerson – przyjaciółka Raisy ze Lwowa | |
| 1969 | Rzeczpospolita babska | Porucznik Krystyna Gromowicz | |
| 1972 | Z tamtej strony tęczy | Doktor Teresa | |
| 1973 | Punkt widzenia | "Hola Goga" – nauczycielka geodezji | Film krótkometrażowy |
| 1973 | Drużynowy | Mama Wojtka | Film krótkometrażowy |
| 1991 | Tak tak | Matka Zuzi | |
| Seriale i telewizja[1] | |||
| Rok | Tytuł | Rola | Uwagi |
| 1960 | Zawadiaka mimo woli | Giulia | Spektakl telewizyjny |
| 1960 | Świadek | Spektakl telewizyjny | |
| 1960 | Obrazki śpiewające | Spektakl telewizyjny | |
| 1961 | Ta trzecia | Ewa | Spektakl telewizyjny |
| 1963 | Romans Teresy Hennert | Spektakl telewizyjny | |
| 1963 | Mandragora | Lukrecja | Spektakl telewizyjny |
| 1964 | Człowiek z głową | Barbara | Spektakl telewizyjny |
| 1965 | Zabawa jak nigdy | Spektakl telewizyjny | |
| 1965 | Stawka większa niż życie | Edyta Lausch | Spektakl telewizyjny, odcinek: 5 pt. "Kryptonim Edyta" |
| 1965 | Piąta bomba | Elza | Spektakl telewizyjny |
| 1965 | Kapitan z Koepenick | Spektakl telewizyjny | |
| 1966 | Przyznaję się do winy | Dora | Spektakl telewizyjny |
| 1967 | Zabijaka | Masza Siergiejewna | Film telewizyjny |
| 1967 | Upiór | Dasza / Praskowia | Film telewizyjny, podwójna rola |
| 1967 | Stawka większa niż życie | Edyta Lausch | Serial telewizyjny, odcinek: 14 pt. "Edyta" |
| 1967 | Poletko nad jeziorem | Renata | Spektakl telewizyjny |
| 1967 | Pajęczyna | Barbara / Angela / Jeanette | Spektakl telewizyjny |
| 1967 | Maliniarz | Sieglinda | Spektakl telewizyjny |
| 1968 | Sędzia Irving | Saddy | Spektakl telewizyjny |
| 1968 | Król i aktor | Dorota Padlewska | Spektakl telewizyjny |
| 1969 | Będę kobietą | Spektakl telewizyjny | |
| 1970 | Widmo nocnej podróży | Spektakl telewizyjny | |
| 1970 | Wakacje z duchami | Wiolonczelistka – żona "niewidomego" organisty | Serial telewizyjny, odcinki: 5 pt. "Tajemnica czarnego futerału", 6 pt. "Dzień bez cudów", 7 pt. "Strachy na lachy" |
| 1970 | W imieniu prawa | Żona dyrektora | Spektakl telewizyjny |
| 1970 | Pierwszy interesant | Spektakl telewizyjny | |
| 1970 | Owoce miłowania | Spektakl telewizyjny | |
| 1970 | A jesteś ogród | Widowisko telewizyjne | |
| 1971 | Szafir jak diament | Architekt Ewa Potocka | Spektakl telewizyjny |
| 1971 | Podróż za jeden uśmiech | Monika | Serial telewizyjny, odcinek: 6 pt. "Polowanie na kapelusz" |
| 1971 | Na przełaj | Grażyna – córka | Film telewizyjny |
| 1973 | Zaciemnienie w Gretley | Diana Axten | Spektakl telewizyjny |
| 1973 | Weekend | Helena Holben | Spektakl telewizyjny |
| 1973 | Tajemnica jeziora | Adrienne | Spektakl telewizyjny |
| 1973 | Akcja V | Maryla | Spektakl telewizyjny, odcinki: 3 pt. "600 wron nad Peenemünde", 4 pt. "Specjalne wigilijne danie", 5 pt. "Pilna przesyłka do Londynu" |
| 1974 | Żona z orchideami | Gladys Bewans | Spektakl telewizyjny |
| 1975 | Dyrektorzy | Żona Badury | Serial telewizyjny, odcinek: 1 pt. "Swój chłop" |
| 1976 | Sidła | Piotrowska | Spektakl telewizyjny |
| 1978 | Pamela | Sierżant Molly | Spektakl telewizyjny |
| 1980 | Na czym pani gra | Julia | Spektakl telewizyjny |
| 1995 | Próby domowe | Serial telewizyjny | |
| 1995 | Don Carlos | Księżna Olivarez | Spektakl telewizyjny |
| 2005 | Na dobre i na złe | Hanka Sikorska | Serial telewizyjny, odcinek: 229 pt. "Uśpiona miłość" |
| Dubbing | |||
| Filmy | |||
| Rok | Tytuł | Rola | Uwagi |
| 1960 | Kim pan jest, doktorze Sorge? | Lilly Braun | |
| 1961 | Włoszki i miłość | Nowela 10 − "Kariera" | |
| 1962 | Serca trzech dziewcząt | ||
| 1963 | Atak we mgle | Bessy Benson | |
| 1964 | Lemoniadowy Joe | Winnifred | |
| 1965 | Człowiek z Hongkongu | Alexandrine Pinardel | |
| 1965 | Droga Brigitte | Pandora | |
| 1965 | Wątła nić | Marion | |
| 1966 | Czarna pantera | Martina | |
| 1967 | Przedział morderców | Benjamine „Bambi” Bombat | Wersja kinowa |
| 1968 | Lew pręży się do skoku | Eva | |
| 1969 | Czerwony namiot | Valeria | |
| 1975 | Ostatnia ofiara | Krugłaja | |
| 1976 | Robert i jego małpka | Tesařova | |
| Seriale i telewizja | |||
| Rok | Tytuł | Rola | Uwagi |
| 1975-1976, 1982-1983 | Pszczółka Maja | Ćma | |
| 1976 | Ja, Klaudiusz | Sybilla | Odcinki: 1, 13 |
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Aleksandra Zawieruszanka w bazie filmpolski.pl
- ↑ Aleksandra Zawieruszanka: odrzucona szansa [online], Onet Kultura, 20 listopada 2019 [dostęp 2022-08-11] (pol.).
- ↑ a b Aktorka Aleksandra Zawieruszanka kończy 75 lat [online], Onet Kultura, 3 kwietnia 2012 [dostęp 2022-08-11] (pol.).
- ↑ Aleksandra Zawieruszanka, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2022-08-11].
- ↑ Aleksandra Zawieruszanka stała się „żoną swojego męża” i bez żalu rzuciła aktorstwo [online], Viva.pl [dostęp 2022-08-11] (pol.).
- ↑ Legendy PRL. To ich kochały miliony. Aleksandra Zawieruszanka - miała szansę na wielką karierę. Nie skorzystała [online], plejadapl, 27 kwietnia 2017 [dostęp 2022-08-11] (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Aleksandra Zawieruszanka w bazie filmpolski.pl
- Aleksandra Zawieruszanka, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2021-04-09].
- Aleksandra Zawieruszanka na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- Aleksandra Zawieruszanka w bazie IMDb (ang.)
- Aleksandra Zawieruszanka w bazie Filmweb
- Aleksandra Zawieruszanka w bazie dubbingpedia.pl
- Aleksandra Zawieruszanka w bazie encyklopediateatru.pl
- Aleksandra Zawieruszanka w artykule na viva.pl
- Aleksandra Zawieruszanka w artykułach Onetu: 1, 2 i 3