2 Pułk Wojskowej Straży Granicznej

2 Pułk Wojskowej Straży Granicznej – jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w II Rzeczypospolitej.

2 Pułk
Wojskowej Straży Granicznej

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1920
Tradycje
Rodowód	2 pułk SG
Kontynuacja	2 pułk StG
Organizacja
Dyslokacja	Częstochowa
Formacja	Wojskowa Straż Graniczna
Podległość	Inspektorat WSG DOG „Kielce” DOG „Kraków”

Szkic rozmieszczenia 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej w 1919

Geneza

2 pułk Wojskowej Straży Granicznej sięga rodowodem posterunku nr 5 Straży Gospodarczo-Wojskowej stacjonującego w Herbach. Posterunek ten składał się z 30 ludzi przybyłych w listopadzie 1918 z POW z Radomska. Dowódcą posterunku był ppor. Lipko. 15 grudnia do Częstochowy przybyli: rtm. Kulwiec, por. Rojkiewicz, por. Sommer, por. Rzempołuch, por. Wilczyński i ppor. Leśniewski z zadaniem zorganizowania 2 dywizjonu Straży Granicznej. Sztab dywizjonu rozmieścił się w Częstochowie przy ul. Parkowej 14, a napływających ochotników kwaterowano w koszarach Zawady. 13 stycznia na granice do Herb wyruszył 1 szwadron por. Rzempołucha. Ten źle wyposażony, niejednolicie umundurowany, niewyszkolony i składający się z żołnierzy o słabym morale nie robił dobrego wrażenia na mieszkańcach pogranicza, którzy to nadali mu przydomek „Franciszkanie”.
2 szwadron dywizjonu formował się w Warszawie i przybył do Częstochowy w styczniu 1919. Dowództwo nad nim objął por. Marian Karwowski. Żołnierze szwadronu byli dobrze umundurowani i wyszkoleni. Szwadron rozmieszczony został w koszarach „Zawady” na 2 piętrze. Niestety, 31 stycznia w nocy, w koszarach wybuchł pożar i większość wyposażenia żołnierskiego spłonęła. Idący 4 lutego na granicę 2 szwadron również nie zrobił pozytywnego wrażenia. Szwadron zajął odcinek od Gniazdowa do Niezdary. Sztab szwadronu rozmieścił się Kamienicy Polskiej (Koziegłowy). 4 szwadron por. Wincentego Karskiego przeszedł do Sosnowca. Pozostałe szwadrony formowały się w Częstochowie i tam pełniły służbę garnizonową. Wstępujący do Straży Granicznej element ludzki był słabej kondycji, a w służbie granicznej widzieli możliwość łatwego osobistego zysku. Na granicy szerzyła się korupcja i łapownictwo.

19 lutego 1919 do Częstochowy przybył płk Władysław Poledni. Jego zadaniem było sformowanie 2 pułku Straży Granicznej. Bazę stanowił 2 dywizjon SG.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Wiosną 1919 Straż Graniczna przeszła pod wyłączną komendę Ministerstwa Spraw Wojskowych. W ramach zmian strukturalnych nastąpiły zmiany w nazwie. Odtąd korpus SG nazywał się Wojskową Strażą Graniczną. Oddziały Wojskowej Straży Granicznej, w terenie podporządkowano w całości Dowództwom Okręgów Generalnych. Sztab 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej i jego i II dywizjon podporządkowany został Dowództwu Okręgu Generalnego „Kielce”, a I dywizjon – DOG „Kraków”. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej spełniał jedynie funkcje inspektorskie na ogólnych zasadach inspektorów broni. Kontrolował stan wyszkolenia, sprawności i gotowości bojowej. Był też ogniwem łącznikowym pomiędzy odpowiednimi ministerstwami.

Pułk składał się z dowództwa pułku, ośmiu szwadronów liniowych i szwadronu szkolnego. Pułk był podzielony na dwa dywizjony, a dywizjon na 4 szwadrony. Dowództwo pułku i szwadron szkolny stacjonowały w Częstochowie. Dowództwo dywizjonów i szwadrony na granicy.

Szeregowymi byli zazwyczaj narodowości polskiej, wywodzili się przeważnie z województwa kieleckiego i siedleckiego. Szkolenie podstawowe przechodzili w szwadronie szkolnym w Częstochowie, a doskonalące w plutonach szwadronów i na placówkach. Występował duży brak oficerów i starszych podoficerów. Wyżywienie, umundurowanie i uzbrojenie pułku było dobre. Brakowało karabinów maszynowych i koni. Na szwadron przypadało około 20 koni.

Jeszcze w kwietniu 1919 przeniesiono do Częstochowy 2 i 3 szwadron i kontynuowano ich formowanie.
Na początku maja ściągnięto szwadrony z granicy do Częstochowy, a granice obsadziły jednostki liniowe. W Częstochowie przystąpiono do intensywnego szkolenia. Większość żołnierzy-ochotników wysłano do jednostek liniowych, a w ich miejsce szwadrony otrzymały rekrutów. W maju 1919 zdecydowano się wymienić wszystkich żołnierzy 4 szwadronu. Zadanie to otrzymały wszystkie bataliony zapasowe OGen „Kraków”. Żołnierze „starego” 4 szwadronu marszem pieszym przeszli z Sierszy do Kiedrzynia. Tam stary szwadron został rozformowany i wysłany do Kielc, a jego żołnierze wcieleni zostali do jednostek liniowych.
Celem zapewnienia lepszych warunków szkoleniowych dowództwo II dywizjonu, 5 i 6 szwadron przeniesiono do Grabówki. Tam ćwiczono taktykę, regulaminy i prowadzono prace oświatowo-wychowawczą. W tym czasie dowództwo pułku stacjonowało w Kiedrzyniu. Tam, też po serii ćwiczeń, trafił II dywizjon. W Kiedrzeniu nadal prowadzono intensywne szkolenie. Zwieńczeniem była „rewia” w Częstochowie przed gen. Roją, na której to 2 pułk WSG zaprezentował się w sposób właściwy i został wysoko oceniony. W tym czasie plagą były dezercje, a w zasadzie samowolne oddalenia.

14 lipca 1919 ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych odnośnie do dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych. II dywizjon 2 pułku WSG przeformowany został na I dywizjon 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej. Na dzień 15 listopada dowództwo pułku i I dywizjonu rozmieszczone było przy ulicy Parkowej 14 na II piętrze. Dowództwo II dywizjonu stacjonowało w Kiedrzyniu, a dowództwo dywizjonu szkolnego w koszarach Zawada.
28 listopada pułk otrzymał zadanie obsadzenia 300 kilometrowego odcinka granicy. W tym czasie stany osobowe szwadronów wahały się w granicach około 50%. 30 listopada szwadrony ruszyły nad granicę. Dowództwo pułku i I dywizjonu pozostało w Częstochowie. Dowództwo II dywizjonu przeniesiono do Oświęcimia. Poszczególne szwadrony stacjonowały w 1 – Wieruszów, 2 – Praszka, 3 – Przystajń, 4 – Herby, 5 – Koziegłowy, 6 – Sosnowiec, 7 – Jeleń, 8 – Jowiszowice.

3 marca 1920 wiceminister spraw wojskowych generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski przemianował dotychczasową formację „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”. Pułk zmienił swoją nazwę.

Służba graniczna

W kwietniu 1919 2 pWSG otrzymał zadanie obsadzenia granicy od Grabowa do Dziedzic. Sztab pułku i II dywizjonu miał pozostać nadal w Częstochowie, a sztab II dywizjonu w Oświęcimiu.
I dywizjon obsadził odcinek granicy od Bobrownik do Dziedzic.
II dywizjon obsadził odcinek granicy od Grabowa do Bobrownik [wył.] Jego 5 szwadron obsadził rubież Bobrowniki – Gniazdów, 6 szwadron Gniazdów – Herby, 7 szwadron Herby – Praszka, 8 szwadron Praszka – Grabów. Sposób obsadzenia granicy przez II dywizjon został zakwestionowany przez Inspektorat WSG. Dowództwo OGen „Kielce” utrzymało jednak w mocy swój rozkaz.

14 lipca 1919 ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych odnośnie do dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych. 2 pułk Wojskowej Straży Granicznej rozlokowano na odcinku granicznym od Cieszyna do Białej Przemszy. Dowództwo pułku przeniesiono z Kiedrzynia do Częstochowy,
I dywizjon ochraniał odcinek od linii Lubczyn – Cieszyn do Herb. Sztab dywizjonu rozmieszczono w Rudnikach (wcześniej Grabówko). 1 szwadron po sformowaniu w Częstochowie przegrupowano do Wieruszowa, 2 szwadron stacjonował w Dzietrzkowicach, 3 szwadron w Żytniowie, a 4 szwadron w Kamieńsku.
II dywizjon 2 pułku WSG obsadził granicę na odcinku od Herb do Białej Przemszy. Sztab dywizjonu po sformowaniu w Częstochowie kwaterował w Markowicach. 5 szwadron rozmieszczono w Leśnikach, 6 szwadron, po sformowaniu w Częstochowie, przeniesiono do Koziegłów, 7 szwadron, sformowany w Częstochowie przedyslokowano do m. Niezdary, a 8 szwadron kwaterował w Czeladzi. Tym samym rozporządzeniem nakazano sformowanie przy pułku 4 szwadronu szkolnego WSG.

Pod koniec 1919 i na przełomie lat 1919/1920 nastąpiły dalsze zmiany w dyslokacji pododdziałów Wojskowej Straży Granicznej. 2 pułk WSG miał zluzować jednostki 7 Dywizji Piechoty i Bytomskiego pułku strzelców i objąć granicę państwa od punktu „gdzie zbiegają się granice Galicji z północną granicą Ślaska Cieszyńskiego, aż do punktu w którym zbiegają się granice byłej Kongresówki z południową granicą Poznańskiego”.

2 dywizjon 2 pułku WSG obsadził granicę dotychczas zabezpieczaną przez 3 samodzielny dywizjon WSG. Odcinek ochraniany przez pułk wydłużył się do około 240 km. Granicę od Białej Przemszy do Dziedzic obsadziły 6 i 7 szwadrony 2 dywizjonu, a kolejne szwadrony mające dłuższe odcinki przesunęły się w kierunku południowym. Nastąpiły także zmiany w strukturze organizacyjnej pułku. 2 dywizjon, którego sztab przeniesiono do Oświęcimia, miał tylko dwa szwadrony (7 i 8) i podlegał DOG „Kraków”, natomiast 1 dywizjon miał w sumie sześć szwadronów (1–6) i podlegał DOG „Kielce”. Pod względem gospodarczym cały 2 pułk WSG łącznie ze szwadronami 8 i 7 rozlokowanymi na odcinku DOG „Kraków” podlegał Dowództwu Okręgu Generalnego Kielce. Stan „scentralizowanej” podległości gospodarczej trwał zaledwie kilkanaście dni. Szwadrony stacjonujące na terenie odpowiedzialności DOG „Kraków” powróciły w jego podporządkowanie.

Zgodnie z rozkazem Inspektoratu WSG nr 819 z 27 listopada 1919 szwadrony miały zająć następujące odcinki pasa granicznego:

• 1 szwadron od linii Lubczyna – Cieszęcin (6 km na płn od Wieruszowa) do linii Wróblew – Uschutz (Uszyce). Dowództwo rozmieścić w Bolesławcu.
• 2 szwadron od linii Wróblew – Uschutz (Uszyce) do linii Bobrowo – Psurów. Dowództwo rozmieścić w Kowalach
• 3 szwadron od linii Bobrowo – Psurów do wsi Łebki. Dowództwo rozmieścić w Przystajni.
• 4 szwadron od wsi Łebki do osady Rudniki Małe. Dowództwo rozmieścić w Herbach.
• 5 szwadron od osady Rudniki Małe do wsi Niezdara. Dowództwo rozmieścić w Koziegłowach.
• 6 szwadron od wsi Niezdara do rzeki Biała Przemsza. Dowództwo rozmieścić w Czeladzi.
• 7 szwadron od rzeki Biała Przemsza do Wisły. Dowództwo rozmieścić w Byczynie k/ Jaworzna.
• 8 szwadron od ujścia Białej Przemszy do Wisły i dalej do Dziedzic. Dowództwo rozmieścić w Jawiszowicach.

Według relacji rtm. Eugeniusza Karczewskiego z 1930, 7 szwadron por. Eugeniusza Karczewskiego zajmował odcinek: Łupki, Herby Polskie, Aleksandria, Leśniki, Hutki i Rudniki. Dowództwo szwadronu stacjonowało w Herbach Polskich. Tu też znajdowała się komora celna i punkt przejściowy. Odcinek szwadronu podzielony był na trzy pododcinki. Na każdym pododcinku stacjonował pluton, który wystawiał placówkę. Posterunki oznaczone były numerami. Każda placówka posiadała książkę kontrolną z imiennym spisem strzelców pełniących służbę na posterunkach z oznaczeniem godziny i numerem posterunku. Książka ta była przymocowana do stołu i zalakowana pieczęcią. Przy każdej placówce znajdował się posterunek alarmowy. W razie alarmu każdy wartownik oddawał trzy strzały. Zmiana na posterunkach odbywała się co 4 godziny, zimą co 2 godziny, a w nocy wartownicy pełnili służbę parami. Patrole konne wysyłano co 8 godzin. Placówki znajdowały się na kwaterach prywatnych. Była to wielka niedogodność w pełnieniu służby granicznej. Placówki zmieniano co miesiąc.

Rozmieszczenie pułku

Struktura pułku 17 kwietnia 1919:

• dowództwo pułku – Kiedrzyń (2/12)
• dowództwo I dywizjonu – Oświęcim
  • 1 szwadron – Babice (3/119)
  • 2 szwadron – Chrzanów (3/177)
  • 3 szwadron – (niesformowany)
  • 4 szwadron – Kierzyń (3/169)
• dowództwo II dywizjonu – Grabówka (4/44)
  • 5 szwadronu – Grabówka (1/83)
  • 5 szwadronu – Grabówka (1/173)
  • 7 szwadronu – Kiedrzyń (2/187)
  • 8 szwadronu – Częstochowa (2/128)

Rozmieszczenie 2 pWSG w Częstochowie w lipcu 1919
dywizjony	I/2 pWSG w Rudnikach				I/2 pWSG w Markowicach
szwadrony	1. Wieruszów	2. Dzietrzkowice	3. Żytniowo	4. Kamieńsko	5. Leśniaki	6. Koziegłowy	7. Niezdara	8. Czeladź
Rozmieszczenie 2 pWSG w Częstochowie w grudniu 1919
dywizjony	I/2 pWSG w Częstochowie				I/2 pWSG w Oświęcimiu
szwadrony	1. Wieruszów	2. Praszka	3. Przystajń	4. Herby	5. Koziegłowy	6. Sosnowiec	7. Jeleń	8. Jawiszowice
Rozmieszczenie 2 pWSG w Częstochowie 25 lutego 1920
dywizjony	I/2 pWSG w Częstochowie				II/2 pWSG w Oświęcimiu
szwadrony	1. Bolesławiec	2. Praszka	3. Przystajń	4. Herby	5. Gniazdów	6. Czeladź	7. Byczyna	8. Jowiszowice
placówki	Bezula	Przedmość	Starokrzepice	Herby	Cynków	Bobrowniki	Chełmek	Babice
	Gola	Szyszków	Podłęże Szl.	Aleksandria	Zendek	Czeladź	Wysoki Brzeg	Brzeszcze
	Mieleszyn	Wygiełdów	Radły	?	Niezdarna	Sosnowice	Jęzor	Jowiszowice
	Krupka?	Jelonki?	Kamińsko	?		Modrzejów	Jeleń	Kaniów
		Bobrowo

Żołnierze pułku

Obsada personalna w 1919:

• dowódca pułku – płk Władysław Poderni
• zastępca dowódcy pułku – ppłk Mikołaj Sosnowski
• adiutant pułku – por. Tadeusz Rojkiewicz
• drugi adiutant pułku – por. Franciszek Bednarski
• naczelny lekarz pułku – por. Jan lekarz Danielski
• lekarz weterynarii pułku – mjr Jerzy Jaszczołd
• oficer prowiantowy pułku – por. Marian Lipko
  • drugi oficer prowiantowy – por. Stefan Koziński
• oficer kasowy pułku – por. Maurycy Rottenburg
• dowódca I dywizjonu – mjr Piotr Popławski
  • adiutant I batalionu – ppor. Maurycy Krasiński
  • dowódca 1 szwadronu – kpt. Iskierko Stefan
  • dowódca 2 szwadronu – por. Zakrzewski Bolesław
  • dowódca 3 szwadronu – kpt. Wacław Jastrzębski
  • dowódca 4 szwadronu – ppor. Marian Majewski
• dowódca II dywizjonu – mjr Rudolf Wirski
  • adiutant II batalionu – ppor. Szenajch
  • dowódca 5 szwadronu – por. Stefan Warchoł
  • dowódca 6 szwadronu – rtm. Piotr Powszedni
  • dowódca 7 szwadronu – por. Eugeniusz Karczewski
  • dowódca 8 szwadronu – rtm. Zygmunt Sosnowski
• dowódca szwadronu szkolnego – mjr Włodzimierz Zeigert
  • zastępca dowódcy szwadronu szkolnego – rtm. Marian Trzciński

Przekształcenia

• 2 dywizjon Straży Granicznej → II dywizjon 2 pułku Straży Granicznej → II dywizjon 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej (do VI 1919) → 3 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej (do 1 II 1920) → 3 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych (do V 1921) → 10 pułk Strzelców Granicznych ↘ rozformowany

Bibliografia

• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
• Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Zarządzenia i wytyczne władz zwierzchnich dotyczące spraw organizacji, reorganizacji i dyslokacji oddziałów 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.8/7.)
• Materiały dotyczące spraw organizacyjnych i dyslokacyjnych 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej. Raporty, meldunki, zapytania. 1919-1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Historie 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej i jego dywizjonów → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.8/172.)
• Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/81.)
• Zarządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Wojskowej Straży Granicznej oraz uregulowania służby wartowniczej 1919 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/112.)